فقر زنانه

فقر زنانه یکی از مهمترین معضلات عصر حاضر است که میلیون ها نفر انسان را به خود گرفتار کرده است و در این میان زنان قربانیان تلخ فقر در جهان به شمار می روند.

هر چند به علت کمبود اطلاعات درباره ی گرههای مختلف زنان فقیر تحلیل این پدیده در ایران به خوبی امکان پذیر نیست اما همین اطلاعات محدود نیز نشان دهنده این واقعیت تکان دهنده و تأسف انگیز است که زنان به مراتب بیشتر از مردان از مسیله فقر آسیب می بینند.

● تعریف فقرزنانه

اصطلاح فقر زنانه برای اولین بار در سال 1970 توسط دایانا پیرس مورد استفاده قرار گرفت.

این اصطلاح به معنای افزایش زنان در ترکیب جمعیت فقیر می باشد، پیرس در سال 1976 دوسوم جمعیت فقیر بالای 16 سال را زنان اعلام کرد و روند روبه رشد آن را در جامعه پیش بینی نمود.

● آمارفقرزنان

بر طبق آمار در حال حاضر 3/1 میلیارد نفر در دنیا با روزی کمتر از یک دلار زندگی می کنند که هفتاد درصد آنان را زنان تشکیل میدهند 1

هفتاد درصد فقرای جهان را زنان تشکیل می دهند و در سطح جهانی زنان به طور میانگین 50 درصد مردان درآمد دارند 2

به گفته ی دبیر کل سابق کمیسیون سازمان ملل در حالیکه زنان پنجاه درصد جمعیت جهان را تشکیل می دهند اما یک سوم نیروی کار محسوب می شوند و یک دهم درآمد جهان و تنها یک صدم مالکیت املاک را دارا هستند و چه متأثر کننده است که نیمی از کره ی زمین تنها یک صدم سهم جهان را دارا است و به اقرار اهل نظر فقر چهره ای زنانه دارد و سیاست های لیبرالیسم نو یکی از علل عمده زنانه شدن فقر بر شمرده می شود 3

● فقر زنان-سازمان های جهانی

توجه بین المللی به بعد زنانه بودن فقر در چهارمین کنفرانس زنان در سال 1995 در شهر پکن بود.

در سال 1996 کمیته ی بررسی وضعیت زنان سازمان ملل متحد از چهلمین جلسه خود مسیله فقر زنان را مورد مطالعه قرار داد. و در آنجا این نکته مورد توجه واقع شد که علاوه بر انجام اقدامات ریشه کنی فقر موضوع جنسیت نیز مورد تأکید واقع گردد.

در این جلسه اقدامات حمایتی در رابطه با زنان انجام گرفت که از جمله این اقدامات می توان به مسیله حمایت اقتصادی-اجتماعی زنان در زمان بیماری، بیکاری، بارداری، مراقبت کودک، بیوه گی و دوران کهولت و سالمندی اشاره کرد.

لازم به توضیح است که بعد از کنفرانس پکن اکثر کشورها عملیات اجرایی موفقیت آمیزی را در ارتباط با بعد جنسیتی دادن به فقر، ریشه کنی فقر بخصوص در نقاط روستایی و...انجام دادند. مدیر اجرایی صندوق جمعیت ملل متحد ثریا احمد عبید طی گزارشی در لندن وضعیت جمعیت جهان در سال 2005 را تشریح کرد و در ابتدای سخنان خود گفت: گزارش امسال بر وعده برابری بین زنان و مردان و تحقق بخشیدن به آنان تأکید دارد. این گزارش یک ماه پس از اجلاس سران جهان در نیویورک ارایه می شود که طی آن رهبرای جهان تا سال 2015 نخواهند توانست فقر را پشت سر بگذارند مگر آنکه ابتدا به تبعیض جنسیتی پایان دهند.

ما تا زمانی که به خشونت علیه زنان و دختران خاتمه ندهیم نمی توانیم فقر را پشت سر بگذاریم تا زمانی که زنان از حقوق کامل اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی برخوردار نباشند ما نمی توانیم فقر را ریشه کن کنیم.

پیام گزارش امسال این است: با افزایش سرمایه گذاری در طی دهه آینده در آموزش فرصت های اقتصادی، حقوق انسانی و بهداشت باروری برای زنان و جوانان ما می توانیم صدها میلیون نفر را از فقر برهانیم، جان 30 میلیون کودک و 2 میلیون مادر را نجات دهیم و روند شیوع ایدز را معکوس نماییم. بسیاری از رهبران خواهان تجارت آزاد به منظور تشویق رشد اقتصادی می باشند. زمان آن فرا رسیده تا خواهان اقدام برای رهایی زنان از تبعیض، خشونت و فقر بهداشتی باشیم که همه روزه با آن روبه رو هستند.

این اقدام توان نیمی از بشریت را برای مشارکت در رشد اقتصادی آزاد خواهد ساخت.

نابرابری از نظر اقتصادی زیانبار است ناقض حقوق انسانی است و برای تندرستی خطرناک می باشد.

دستیابی به هدف های توسعه هزاره نیازمند مردان و زنان تندرستی است که دو شادوش و برابر با یکدیگر به کار بپردازند.

همان گونه که رهبران در اجلاس سران اعلام کردند، پیشرفت زنان پیشرفت همگان است

● فقرزنان درایران

نیمی از مردم جهان در فقر مطلق یا نسبی در شرایط بسیار سخت و غیر انسانی زندگی می کنند و بنا به اخبار رسانه های جمعی فقر شدید در 50 کشور جهان که سازمان ملل متحد آنها را کشورهای کمتر توسعه یافته اعلام نموده است، متمرکز شده است و کشور ما نیز از این مسیله بی نصیب نبوده و بنا به آمارهای ارایه شده 12 میلیون نفر در کشور با تعریف حداقل استاندارد ما فقیرند. 4

طبقات درآمدی زیر خط فقر با افزایش جمعیت گسترده تر شده است و در این میان خانواده هایی که در آنها سرپرست خانوار زنان هستند ضریب خط فقر افزایش یافته است و این نشان دهنده زنانه شدن فقر است.

در جامعه ما در واقع فقر یک ساختار جنسیتی دارد به این معنا که در زنان و دختران تأثیرات سوء بیشتری دارد. ساختار اجتماعی-اقتصادی نظام مردسالار پوشش حمایتی برای مردان جامعه ایجاد کرده است و در مقابل آن کم توجهی های فراوانی نسیت به زنان به چشم می خورد. و از سوی دیگر وجود برخی ویژگیهای شخصیتی و جسمی در زنان و دختران باعث تشدید این مسیله می شود.

● علل فقر زنانه

درصد زنان در میان فقرا طی دو دهه گذشته پیوسته افزایش یافته است. معمولا فقر بخصوص در میان زنان دارای کودک های خردسال که نیاز به مراقبت دایمی دارند، بیشتر است.

در اینجا یک دور باطل وجود دارد: زنی که می تواند شغلی با درآمد نسبتا خوب بدست آورد چون مجبور است هزینه های مراقبت از کودک را بپردازد ممکن است از لحاظ مالی فلج شود با وجود این اگر به طور نیمه وقت شروع به کار کند درآمدش کاهش می یابد.

هر گونه احتمال پیشرفت شغلی از بین می رود و همچنین مزایای اقتصادی دیگری را مانند حقوق بازنشستگی که کارکنان دریافت می کنند از دست می دهد.5

وجود تبعیض در بازار کار به معنای دستمزد کم برای زنان و محدود بودن امکانات برخورداری آنها از خدمات رفاهی است، پس بسیاری از زنان به حیطه ی پایین ترین مزایا و بیشترین آزمون های استطاعت مالی فرو می افتند که به نوبه ی خود، فقر آنها را تداوم می بخشد و باعث ادامه ی تبعیض های موجود در بازار کار می شود.

خلاصه آنکه موقعیت زنان به عنوان مددجویان وابسته به خدمات رفاهی ساخته و پرداخته مردان است حاصل وابستگی مفروض آنها به مردان نان آوراست 6

دلیل دیگری که باعث زنانه شدن فقر شده است مسأله کسری بودجه دولت هاست. مسأله کسری بودجه ای که از طرف صندوق بین الملل پول و بانک جهانی جهت اعمال فشار بر کشورهای جهان سوم انجام می گیرد باعث شده است تا این کشورها مجبور شوند یک سری از خدمات اجتماعی خود را قطع کنند و بیشتر این محرومیت ها متوجه زنان می شود.

از دیگر مسایل مهمی که باعث شده است تا فقر چهره ای زنانه برخود بگیرد مسیله وضع برخی قوانین در جامعه ما است که به طرزی زن ستیزانه و به منظور وابستگی اقتصادی زنان به مردان وضع گردیده است که به عنوان نمونه می توان به موارد زیر اشاره نمود:

الف) دیه میزان پولی که بعنوان خسارت از سوی قاتل یا کسی که صدمه دیده یا خانواده کسی که کشته شده، پرداخت می شود در قوانین ایران ارزش جان زن نصف ارزش جان مرد در نظر گرفته شده است .

ب) براساس قانون مدنی بعد از مرگ پدر و مادر پسران دو برابر دختران ارث می برند. اگر مردی فوت کند و زن و بچه داشته باشد زن یک هشتم از اموال شوهرش را ارث می برد و اگر شوهر بچه نداشته باشد زن یک چهارم اموال شوهر را ارث می برد. البته زن هیچ گاه از زمین ارثی نمی برد. اگر مردی بمیرد و چند همسر داشته باشد همان سهم یک هشتم یا یک چهارم یا یک چهارم بین تمام زنانش تقسیم می شود. اما اگر زنی بمیرد و شوهر و بچه داشته باشد شوهر یک چهارم از اموال زن را ارث می برد و اگر زن بچه نداشته باشد شوهر نصف اموال را ارث می برد. پس عملا شوهر دوبرابر زن ارث می برد. دردناکتر آنکه اگر زنی فوت کند و هیچ وارثی غیر از شوهر نداشته باشد تمام اموال او به شوهرش به ارث می رسد اما اگر مردی فوت کند و غیر از زنش هیچ وارثی نداشته باشد فقط یک چهارم از قیمت ابنیه و اشجار و اموال منقول شوهر به او ارث می رسد و بقیه اموال شوهر متعلق به دولت خواهد بود یعنی دولت به آن مرد نزدیک تر است، تا زنش که یک عمر با او به سر برده است .

در قانون تأمین اجتماعی با انکه زنان و مردان به یک اندازه پول بیمه می پردازند فرزندان نمی توانند از حقوق بازنشستگی یا خدمات درمانی مادر استفاده کنند بعنی زنان نمی توانند بعداز مرگ برای کودکان خود آسایشی فراهم کنند 7

● فقر زنانه-ارایه ی راهکار

فریزر سه الگو پیشنهاد می کند که بر پایه آن می توان عدم تعادل موجود بین جنسی ها را از میان برداشت: الگوی نان آور جمع زنان را تشویق می کند تا بدنبال دستمزد مساوی با مردان باشند و به حوزه فعالیت های غیر خصوصی وارد شوند. در اینجا شهروندی به مثابه دریافت کنندگان دستمزد مساوی تعبیر می شود.

الگوی برابری وظایف مراقبتی بدین معناست که زنان باید فعالیت در حوزه های خصوصی ادامه دهند اما ارزش کار آنها باید به همان میزان کار مردان در حوزه ی عمومی به رسمیت شناخته شود.

فریزر نسبت به این که هر دو الگو موضع انتقادی دارد. اولی در باب شهروندی مرتکب این اشتباه می شود که از زنان انتظار دارد شبیه مردان شوند و دومی اشتباهی در باب شهروندی مبتنی بر تفاوت دارد، یعنی زنان را در نقش کدبانوگری غیر مردانه زندانی می کند.

ترجیحی که او برای الگوی وظایف مراقبتی عام قایل است. همین دلیل که این الگو مظهر بستری انتقادی است که غالب فمینیست ها طرفدار آن هستند بنا به این الگو مردان و زنان هر دو به حوزه های خصوصی و عمومی دسترسی دارند. و بنابراین در مسیولیت های مربوطه به کارهای دستمزدی و غیر دستمزدی به شکلی برابر سهیمند .8

علاوه بر نظریات فریزر در کتاب سیاست اجتماعی چیست؟ و یا دولت رفاه می توان به موارد زیر به طور خلاصه و غیر مشروح بعنوان دیگر راههای بدون رفت از دایره بسته فقر زنانه اشاره داشت:

▪ گسترش آموزش عالی.

▪ تقویت فعالیت های اقتصادی درآمدزا.

▪ افزایش مراکز خوداشتغالی.

▪ بهبود وضعیت شغلی زنان در حوزه های مدیریت

▪ بازنگری در سنت های فرهنگی-اجتماعی.

▪ اصلاح قوانینی که به نوعی زنان را از حق مالکیت منع می کند. مثل قانون ارث.

▪ تلاش برای ایجاد سپهر امنیت اقتصادی، توسط ایجاد تأمین اجتماعی برای زنان.

در نقش مددجو وابستگی زنان به خدمات رفاهی بیشتر از مردان است این امر تا حدودی از این واقعیت سرچشمه می گیرد که عمر زنان به طور متوسط بیشتر از مردان است و از همین رو دوران استفاده آنها از حقوق بازنشستگی، مراقبت های درمانی و خدمات اجتماعی طولانی تر از مردان است.

● نتیجه گیری

زنانی که فقر را با همه پوست و گوشت خود لحظه به لحظه در نهایت درد و رنج تجربه می کنند امکان دسترسی به منابع حیاتی مانند زمین، پول وارث را ندارند.

کار بدون دستمزد خانگی آنها کار شناخته نمی شود و در رابطه با اشتغال نظام مردسالارانه حاکم اجازه رقابت با مردان را برای آنها فراهم نمی آورد و به همین دلیل دچار فقر نابرابری طبقاتی و جنسیتی می شوند.

همچنین به مراقبت های سالمتی و نیازهای غذایی آنها اهمیتی داده نمی شود، دسترسی آنها به تحصیل و خدمات تأمین اجتماعی حداقل استو و با قرار گرفتن در چرخه فقر رفته و رفته بر محرومیت آنها افزوده می شود.