شکارچیان آنفلوآنزا

آنفلوآنزای H1N1 (که به آنفلوآنزای خوکی هم مشهور است) این روزها توجه بسیاری از مردم را به خود جلب کرده است. شاید شما هم با دیدن نخستین نشانه های سرماخوردگی نگران شده باشید که نکند در دام این بیماری همه گیر افتاده باشید. برخی با پیش بینی هایی ابراز نگرانی می کنند که شاید در یکی دو سال آینده این بیماری در ایران هم تبدیل به یک اپیدمی بزرگ شود. شاید از خود پرسیده باشید که پس چرا آن همه دانشمند و محقق پزشکی کاری نمی کنند! در واقع آنها از اولین لحظات کار خود را آغاز کرده اند. آنها به شکار ویروس جدید رفته اند و امیدوارند بتوانند هر چه زودتر به نتیجه مورد نظر برسند. داستان زیر روایت تایم از تلاش دانشمندان در شکار این بیماری است.

روز 25 آوریل، راد دانیلز (Rod Daniels) معاون مدیر مرکز جهانی آنفلوآنزا، در نشستی علمی در آلمان حضور داشت که تلفن دستی او به صدا درآمد. یکی از همکاران او پشت خط بود و به او خبر داد نمونه ای متفاوت از ابتلا به آنفلوآنزا در مکزیک گزارش شده و نخستین نمونه ویروس این بیماری در همین لحظه در حال انتقال به لندن است تا بررسی بیشتر شود. ویروس شناسی مانند دانیلز بخوبی می دانست باید به دنبال چه چیزی در این نمونه بگردد. ویروس های آنفلوآنزای نوع - A گروهی از ویروس ها که قابلیت ایجاد اپیدمیدارند - از پروتیینی به نام هماگلیوتینین (hemagglutinin) برای اتصال به سلول های حیواناتی استفاده می کنند که از آن به عنوان میزبان استفاده می کنند.

● پارامتر چسبندگی ویروس

زمانی که یک ویروس از حالت حیوانی به حالت انسانی جهش می کند میزان مسری بودن آن را به طور عمومی از طریق ویژگی که آن را خاصیت چسبندگی این پروتیین می نامند، مشخص می کنند. مثلا مشخصه چسبندگی آلفا 3/2 به این معنی است که ویروس از طریق دم و بازدم بخوبی به سلول های جانوری منتقل می شود، اما احتمال این که خود را به سلول های انسانی تحمیل کند پایین است، اما در عوض اگر این عامل مثلا با آلفا 6/2 نشان داده شود به این معنی است که ویروس براحتی می تواند به سلول های انسانی متصل شود.

دانیلز در این باره به خاطر می آورد: من بسرعت به آزمایشگاه بازگشتم و به محض آن که توانستیم زنجیره هماگلیوتینین را مشاهده کنیم به سراغ بخش تعیین میزان اتصال ویروس رفتیم و متوجه شدیم پارامتر چسبندگی این ویروس آلفا 6/2 است. همان موقع بود که فهمیدم دچار دردسر بزرگی شده ایم.

3 ماه بعد نژاد انسان در حال نبردی جدی با ویروسی بود که به نام ویروس همه گیر H1N90021 شناخته می شد و گزارش هایی ازابتلا به آن از 168 کشور گزارش شده بود. در این نبرد مرگ و زندگی، وظیفه دانیلز و دیگر همکاران ویروس شناس او رمزگشایی از دستورالعمل اجرایی این مهاجم بود. در ساختمان وهم آلودی متعلق به دهه 1930 میلادی در حومه شمالی شهر لندن (همان جایی که از محوطه بیرونی آن در فیلم آغاز بتمن برای به تصویر کشیدن فضای یک تیمارستان روانی استفاده شده بود) دانشمندان مرکز بین المللی آنفلوآنزا به طور مداوم نمونه های ویروس را از سراسر دنیا دریافت کرده و با کمک ابزارهای پیشرفته و عجیب و غریب خود نقشه ساختار ژنتیکی آنها را ترسیم می کردند. در سال های عادی دانشمندان براساس دستورالعمل های عادی سازمان بهداشت جهانی برای تولید واکسن آنفلوآنزای فصلی آنها را تولید می کنند، اما در سال هایی که بیماری همه گیر می شود، آنها موقعیت خود را مانند کارآگاهانی می بینند که باید با بررسی کوچک ترین تغییرات در ساختار ویروس مسیر شیوع عمومی آن را عوض کنند.

آلن هی (Alan Hay) مدیر 65 ساله مرکز بین المللی آنفلوآنزا در این باره می گوید: در حال حاضر به نظر می رسد این اپیدمی نمونه ای با خطر متوسط باشد؛; اما ویروس های آنفلوآنزا توان تغییرات سریع و ناگهانی را دارند و هیچ تضمینی وجود ندارد که شاهد ظهور ویروسی جدید و خطرناک تر از این اپیدمی نباشیم و به همین دلیل بسیار حیاتی است که ما چشم های خودمان را باز نگاه داریم و این بیماری وحشی را زیر نظر داشته باشیم.

میزان مقاومت و پایداری ویروس آنفلوآنزا در مقابل انسان به طور متناقض نمایی با ناپایداری ساختار ژنتیکی آن ارتباط دارد. یک ویروس آنفلوآنزا بسادگی می تواند اطلاعات ژنتیکی خود را با ویروس دیگری عوض کند یا هنگام بازتولید خود آنها را تغییر دهد.

● بررسی و پیگیری آنفلوآنزاهای گوناگون

مرکز جهانی آنفلوآنزا یکی از مراکز پنجگانه سازمان بهداشت جهانی در زمینه آنفلوآنزا به شمار می رود ( بقیه آنها در آتلانتا، توکیو و ملبورن قرار دارند و یک آزمایشگاه نیز در ممفیس با تخصص بررسی آنفلوآنزای حیوانات فعالیت می کند.) این مراکز شبکه ای به شکل حباب را در اطراف زمین برای بررسی و پیگیری آنفلوآنزا های گوناگون در سراسر جهان به وجود آورده است. این مراکز نمونه هایی از بیماران مبتلا به آنفلوآنزا را از بیش از 100 کشور جهان دریافت می کنند. آنها با بررسی این نمونه ها و بررسی نقشه ژنتیکی آنها سعی می کنند حدس های دقیق در زمینه میزان مرگبار بودن و همه گیر بودن این آنفلوآنزاها به دست آورند، اما باز هم در بهترین شرایط اینها فقط حدس های خوبی هستند و نه چیزی بیشتر از آن.

با وجود آن که ویروس شناسی درقرن 21 می تواند به توضیح دقیق آنچه در جهان اتفاق می افتد بپردازد و کمک کند تا تصمیم های درستی در زمینه مقابله با بیماری ها گرفته شود، اما واقعیت این است که تنها آزمایشگاه قابل اعتماد و منطبق با واقعیت رفتار ویروس ها فقط خود جامعه انسانی جهان است و بس.

دکتر هی در این باره می گوید: اگر گزارش هایی از درصد بالایی از ابتلا به آنفلوآنزا با نسبت مرگ و میر بالایی از آن به دست آوریم، می توانیم نقشه تغییراتی که در ویروس رخ داده و باعث تغییر مرگبار آن شده است را شناسایی کنیم و توصیه هایی برای مقابله با آن به مراجع پزشکی ارایه نماییم. به هر حال همیشه این ما هستیم که در تعقیب آنفلوآنزا هستیم و هیچ گاه نمی توانیم جلوتر از آن حرکت کنیم.

بر مبنای اعلام سازمان بهداشت جهانی، ویروس H1N1 هنوز ویروسی خطرناک نیست و تنها 1200 مرگ از بین 160 هزار مبتلا به آن گزارش شده است. هی می گوید تیم او چندین جهش در ژنوم این ویروس را مشاهده کرده اند که ممکن است باعث افزایش خطر این بیماری شود. نخستین سری واکسن این بیماری هم اکنون در حال تولید است و این واکسن بر مبنای دستورالعملی است که گروه تحقیقاتی هی موفق شده در ماه آوریل آن را شناسایی کند. با توجه به این که فرآیند ساخت واکسن حدود 6 ماه به طول می انجامد، این گروه در این مدت باید مراقب انحراف در آنتی ژن های ویروس باشد. یعنی تغییراتی که ممکن است باعث فرار ویروس از سیستم دفاعی شود که واکسن ایجاد می کند. البته به دلیل این که ویروس آنفلوآنزا بسادگی می تواند تغییر پیدا کند، بروز چنین انحراف هایی چندانغیر معمول نیست.

گروه هی همچنین روی تغییراتی در ویروس کار می کند که ممکن است باعث ایجاد مقاومت آن در برابر داروی ضد ویروس تامی فلو (Tamiflu) شود. دارویی که نشان داده شده مقاومت بسیاری از ویروس های آنفلوآنزا را می تواند درهم بشکند. تامی فلو با مهار آنزیم نرامینیدیس از انجام عملکرد آن که کمک به ویروس برای جاسازی خود درون بدن انسان است جلوگیری می کند (حرف N در نام H1N1 نشانه همین آنزیم است.) اما تغییرات مشخصی در زنجیره آمینو اسید های این آنزیم باعث می شود تا تامی فلو بی اثر شود. این اتفاق معمولا در اثر تجویز مکرر این دارو اتفاق می افتد اما ممکن است به طور خود به خودی نیز به وجود آید. در زمستان سال 2007 و 2008 یک ویروس فصلی H1N1 که در اروپا شایع شده بود چنین رفتاری را از خود نشان داد که باعث شگفتی دانشمندان شد. دانیلز یکی از نخستین کسانی بود که این تغییر را شناسایی کرد. وی در این باره می گوید: ما واقعا نفهمیدیم این تغییر از کجا ناشی شده است، ناگهان شاهد افزایش تعداد مبتلایان بین کسانی بودیم که تامی فلو استفاده کرده بودند. اما در این موارد هیچ تجویز مکرر دارو وجود نداشت.

● انتقال ویروس از طریق پرنده به انسان

هی درباره ویروس های خطرناک پیشین می گوید: کابوس واقعی ما زمانی بود که بیماری مرگبار آنفلوآنزای پرندگان H5N1 شایع شد. این ویروس بیش از 60 درصد مبتلایان خود را کام مرگ می کشاند و به قدری خطرناک و جدی بود که ما فقط در آزمایشگاه دارای ایمنی زیستی رده 4 که بالاترین رده زیستی قابل حصول است روی آن کار می کردیم. نکته مثبت این بود که این ویروس تنها از طریق پرندگان به انسان منتقل می شد و امکان انتقال انسان به انسان وجود نداشت. اما اگر این ویروس یکی از ژن های خود را با H1N1 معاوضه می کرد (مثلا در اثر ابتلای تصادفی یک بیمار به هر دو بیماری در یک زمان) ممکن بود یک بیماری جدید و بسیارکشنده دیگر ظهور کند. البته به نظر من امکان وقوع این اتفاق بسیار نادر است، اما این موضوع نشان می دهد همواره باید آماده باشیم و امکانات مختلف را در نظر بگیریم.

هی و دانیلز بخش عمده ای از زندگی خود را در جستجوی ویروس هایی گذرانده اند که ممکن است باعث ایجاد اپیدمی های گسترده شوند و اکنون مشغول نظاره اپیدمی ای هستند که در مقابل چشمانشان در حال گسترش است. دانیلز در حالی که درباره ویروس ها صحبت می کند دست هایش را در هوا حرکت می دهد تا نمایی از شکل ویروس ها را در هوا رسم کند، در حالی که مشغول توضیح دادن بخش های مختلف یک ویروس است، ناگهان توقف می کند و لبخندی کنایه آمیز به لب می آورد و می گوید: بیا یک لحظه این اپیدمی را فراموش کنیم و به آنفلوآنزای فصلی ساده توجه کنیم. چگونه این ویروس تحول پیدا می کند و بدون توجه به کارهایی که ما برای مهار آن می کنیم، به کار و گسترش خود ادامه می دهد؟ فکر کردن به این موضوع مغز آدم را منفجر می کند. واقعا باید این ویروس را دشمنی شایسته در نظر گرفت.