این بیماری ریشه کن نمی شود

در چند ماه اخیر آنفلوآنزای نوع A و همه گیری جهانی آن، آن قدر افکار عمومی را به خود مشغول کرده که دیگر مجالی برای قلم زدن در مورد سایر مسایل نمانده است. بیماری هایی که در نوع خود در سال های دور و نزدیک بسیار پراهمیت تر از آنفلوآنزا بوده اند و پیشگیری و درمان آنها نقش بیشتری در سلامت عمومی جامعه داشته است حالا کمتر مورد توجه قرار می گیرند و همه زیر سایه آنفلوانزای نوع Aگم می شوند. روز 23 مهر مصادف با روز ملی مبارزه با سل است. این بیماری که در سال های نه چندان دور به عنوان یک کابوس مرگبار تلقی می شد، با گسترش امکانات بهداشتی درمانی و تغییر شیوه های زندگی در جوامع مختلف، کم کم از دایره اهمیت خارج شده و جای خود را به عوامل بیماری زای دیگری سپرده است. روز ملی مبارزه با سل را بهانه مناسبی دیدیم تا در این شماره سلامت کمی از جو آنفلوآنزایی مطبوعات دور شویم و گفتگویی با دکتر محمود نبوی، معاون مرکز مدیریت بیماری های واگیر وزارت بهداشت در مورد بیماری سل انجام دهیم...

▪ آقای دکتر بیماری سل در کل چه نوع بیماری ای است و چرا مثل گذشته ترسناک به نظر نمی آید؟

ـ سل یک بیماری با عامل باکتریایی مایکوباکتریوم توبرکلوزیس است. این باکتری اغلب از راه تنفس وارد بدن می شود و در سلول های ماکروفاژ و به طور عمده در ریه به صورت غیرفعال باقی می ماند. یکی از ویژگی های مهم این باکتری این است که می تواند 90 تا 100 سال در بدن فرد به صورت غیرفعال باقی بماند و پس از این مدت به صورت فعال درآید. این بیماری در صورت بروز، اغلب ریه فرد بیمار را درگیر می کند و از علایم عمده و کلاسیک آن سرفه های مکرر است. اگر چه این بیماری زمانی به دلیل ترس مردم و عدم درمان آن از دغدغه های اصلی مجامع بهداشتی بود ولی در این سال ها پیشرفت هایی که در زمینه های مختلف بهداشتی ، نوسازی، دسترسی روستاها به شهرها و تجهیز مراکز بهداشتی به وجود آمده، آن را به شکل کنترل شده درآورده است. نگرش در این سال ها به بیماری سل عوض شده است. آثار روانی ترس از سل (توبرکلوفوبی) که از قرن 19 و اوایل قرن 20 وجود داشت، حالا جای خود را به ترس از بیماری های دیگری مثل سرطان (کانسروفوبی) داده است.

▪ آمارهای جهانی و داخلی در مورد این بیماری را چگونه ارزیابی می کنید؟

ـ در مجموع، بیماری سل و میزان ابتلا به آن در سطح دنیا رو به کاهش است. آمارهای جهانی نشان می دهد میزان ابتلا در کشورهای صنعتی به 7 تا 9 مورد در هر 100 هزار نفر رسیده است. همچنین این آمارها در کشور ما حاکی از این است که تعداد مبتلایان به بیماری سل، از 90 مورد در هر 100 هزار نفر در سال 1330، به 13 تا 14 مورد در همین تعداد در سال های اخیر رسیده است. کشور ما هم با توسعه شبکه های بهداشتی توانسته است آمار مبتلایان خود را به کشورهای توسعه یافته نزدیک کند. از طرف دیگر در برخی کشورها به دلیل اپیدمی HIV، آمار مبتلایان به 400 مورد در هر 100 هزار نفر هم می رسد. دست اندرکاران مجامع بهداشتی امیدوارند که در سال های آتی بتوانند این بیماری را حذف کنند.

▪ پس این امکان وجود دارد که سل به کلی ریشه کن شود؟

ـ واژه ریشه کنی در مورد سل کاربرد ندارد زیرا امکان این کار وجود ندارد. این واژه معمولا در مورد بیماری هایی به کار می رود که فقط ناقل انسانی داشته باشند و داروی موثری هم برای جلوگیری از بروز آنها وجود داشته باشد. این مشخصات در مورد آبله وجود داشت و توانستیم آن را ریشه کن کنیم. بیماری سل علاوه بر ناقل انسانی، ناقل حیوانی نیز دارد و عامل آن در بسیاری از محیط های مردابی و باتلاقی یافت می شود. علاوه بر آن، دوره نهفتگی طولانی این بیماری نیز مانعی بر سر راه ریشه کنی آن است. در واقع سل در این ویژگی با مالاریا قابل مقایسه است. باید سعی کرد تا میزان آن را در جامعه به حداقل رساند.

▪ در حال حاضر چه مشکلاتی برای کنترل سل وجود دارد؟

ـ مشکلات موجود برای کنترل این بیماری تقریبا در همه جای دنیا یکسان است. به غیر از افراد HIV مثبت که شیوع بیماری در بین آنها بالاست، افراد معتاد نیز عامل بازدارنده دیگری در کنترل بیماری هستند. باکتری عامل سل توانایی ایجاد مقاومت در برابر درمان را دارد. این افراد می توانند به مقاوم شدن عامل بیماری در برابر دارو کمک کنند. به دلیل اینکه این افراد معمولا نامنضبط و دچار عوارض روانی هستند، دوره درمان را تا پایان پیگیری نمی کنند و این به مقاوم شدن عامل بیماری کمک می کند. با مقاوم شدن باکتری عامل سل در برابر درمان های دارویی متداول، هزینه های درمانی افزایش پیدا می کنند و اثربخشی آنها نیز کمتر می شود.

▪ یعنی بقیه مبتلایان مراحل درمان را تا پایان طی می کردند؟

ـ نه؛; رها کردن درمان توسط بیمار و نیمه کاره ماندن مراحل درمانی از مشکلات بزرگ ما در این سال ها بوده است. طبق بررسی ها در سال های گذشته، 32 درصد بیماران قبل از تکمیل مراحل درمان آن را رها می کردند. البته این نقص با ارایه طرح درمان تحت مراقبت تا حدود زیادی حل شده است. در حال حاضر مراکز درمانی تا آخرین مرحله درمان پیگیر وضع بیمار هستند و در صورتی که بیمار به مراکز بهداشتی مراجعه نکند، ماموران مراکز بهداشتی، برای پیگیری به محل سکونت وی مراجعه می کنند. با این روش نزدیک به 80 درصد درمان ها به صورت کامل انجام می شود و مشکلات گذشته برطرف شده است. البته مشکل دیگری که وجود دارد، جمعیت زیاد شهرها است. مثلا در شهری مثل تهران که شبکه بهداشتی آن برای جمعیت 4 میلیون نفری تعریف شده است، نمی توان انتظار داشت جمعیت 10 میلیونی حال حاضر آن را هم با همان کیفیت پوشش دهد. در روستاها و شهرهای کوچک این مشکل وجود ندارد چون جمعیت آنها محدودتر و در نتیجه کنترل آن ساده تر است. هر چه شهرها وسیع تر و جمعیت آنها بیشتر باشد، کنترل و درمان بیماری دشوارتر است. البته مشکل دیگری هم که ما در سال های جنگ با آن مواجه شدیم مهاجرت بیماران مبتلا بود. در این سال ها بیماران مناطق مختلف بدون اطلاع مراکز بهداشتی از محل سکونت خود مهاجرت می کردند و این کار باعث نیمه کاره ماندن مراحل درمان و مقاوم شدن بیماری نسبت به دارو می شد.

▪ معمولا چه افرادی بیشتر در معرض ابتلا به این بیماری قرار دارند؟

ـ بیماری سل در اکثر موارد در کودکان و کهنسالان دیده می شود. دوره نهفتگی بالای این بیماری این امکان را می دهد که در موقع لزوم، با ضعیف شدن سیستم ایمنی بروز کند. طبق بررسی های انجام شده در دهه های گذشته در کشور بیشتر از 70 درصد افراد بالای 18 سال کشور مانتول مثبت هستند، یعنی عامل بیماری سل به صورت نهفته در بدن آنها وجود دارد که ممکن است با کم شدن قدرت ایمنی بدن، به صورت بیماری بروز کند. افراد دیگری که در معرض خطر ابتلا به سل قرار دارند، افراد HIV مثبت هستند. در این افراد، کاهش قدرت سیستم ایمنی بدن فرصت بروز بیماری را به عامل بیماری زا می دهد، کاهش قدرت مقابله طبیعی بدن باعث تکثیر زیاد باکتری در بدن می شود و درمان آن را مشکل می کند. آمار هم نشان می دهد در کشورهایی که HIV به صورت اپیدمی درآمده است، میزان بروز سل به شدت افزایش داشته است.

▪ ارزیابی شما از پیشگیری از سل و روند درمان آن به چه صورت است؟

ـ نحوه برخورد با این بیماری به دو شکل است. در کشورهایی مثل کشور ما به دلیل آمار بالای ابتلای افراد به نوع غیرفعال بیماری، به طور طبیعی احتمال برخورد فرد سالم با افراد مبتلا زیاد است. بنابراین ترجیح بر این است که از واکسن ب.ث.ژ به عنوان پیشگیری استفاده شود. در مقابل در کشورهای توسعه یافته که فرم نهفته عامل بیماری کمتر از 20 درصد است، واکسیناسیون انجام نمی شود زیرا احتمال مواجهه فرد با افراد آلوده بسیار پایین است. در این کشورها در صورت بروز علایم بیماری، اقدام به درمان می شود. درمان دارویی سل نیز با توجه به نوع آن از شش ماه تا دو سال و یا حتی بیشتر ادامه دارد. دستاوردهای پزشکی موجب شده اند که امروز تا 97 درصد بیماران مبتلا به سل درمان شوند.