سقوط رؤ;یای مصر

الازهر به عنوان یکی از پایگاه های علمی و فرهنگی جهان اسلام از هزار سال پیش تاکنون در بسیاری از امور و قضایای مرتبط با جهان اسلام و نشر فرهنگ اسلامی در گذشته نقش مهمی ایفا نموده است اما در سالیان اخیر این پایگاه مهم فرهنگی جهان اسلام که روزی استقلال و اعتدال آن زبانزد جهان اسلام بود تأثیر گذشته خود را از دست داده است. همچنین برخی اقدامات رییس کنونی الازهر شیخ محمد طنطاوی در مسایل سیاسی و فرهنگی و صادر نمودن برخی فتاوی دینی و دیدار سال گذشته وی با رییس رژیم صهیونیستی شیمون پرز به سرعت افول این مرکز مهم جهان اسلام افزوده است. این درحالی است که پیش از این الازهر شخصیت های علمی متعددی همچون ابن خلدون و السیوطی و طه حسین و... را به جامعه آن دوران تقدیم نمود.

● الازهر، آغاز و عظمت

مسجد و دانشگاه معروف الازهر مصر، روز 24 جمادی الاولی 359 هـ . ق (آوریل 970م) بعد از تصرف مصر توسط اولین خلیفه فاطمی معزالدین باشه پایه گذاری گردید و این همزمان با سال های آغازین تأسیس شهر قاهره و قلعه خلیفه فاطمی بود تا با این کار قاهره مرکز خلافت فاطمی باشد. نام الازهر نیز ریشه از نام حضرت فاطمه زهرا (س) یگانه بانوی دو عالم دارد. الازهر صرفاً عبادتگاهی مهم برای قاهره نبود بلکه مسجد جامع شهر نیز بود.به علاوه اسناد مهم دولتی نیز در آن نگهداری می شد و در شبستان و صحن آن کلاس های درس برگزار می شد.

● نخستین های تعلیم و آموزش در الازهر

خلافت فاطمیون یکی از شاخه های مذهب شیعه اسماعیلی بود و انقلابیون اسماعیلی در سال های اول فعالیت از چنان قدرتی برخوردار نبودند که بتوانند زمام امور را در کنترل خود داشته باشند، از این رو یک نظام عقیدتی نیرومند با سلسله مراتبی از رعایا و مبلغان به وجود آوردند تا پیروان تازه را به خود جلب کنند.

الازهر و سقوط دولت فاطمی

اما در سال 569 هـ .ق (1171 م) با سقوط دولت فاطمی و روی کار آمدن دولت ایوبی به خلافت صلاح الدین ایوبی عملاً فعالیت علمی الازهر متوقف شد . ایوبی ها سعی فراوانی داشتند تا تفکر مذهب اسماعیلی را حذف و اصول فقه سنی شافعی را به جای آن رسمیت بخشند.براساس اصول فقه شافعی برگزاری نماز جمعه در چند مسجد مختلف یک شهر مجاز نبود به همین دلیل در دوران حکومت ایوبی در الازهر نماز جمعه برگزار نگردید.

● الازهر و بازگشت به قدرت

در دوران ممالیک به علم و بازسازی مراکز علمی گذشته اهمیت بسیاری داده شد. در این دوره بود که اهل تصوف مورد توجه قرار گرفتند و در الازهر نفوذ پیدا کردند. در این دوران علوم شرعی و لغوی و حدیث و آداب و توحید و منطق و علم کلام و علوم ریاضی و نجوم و جبر و هندسه تدریس می شد.

● خلافت عثمانی در مصر

با ورود عثمانی ها به قاهره، الازهر از غارت درامان نماند ولی کمی بعد به جایگاه مهمی دست یافت و آن بدین جهت بود که استادان الازهر اعضای برجسته فقهایی بودند که حکومت عثمانی در مصر برای قضاوت طبق احکام مذاهب چهارگانه اهل سنت برگزیده بود.

● افق روشن

اشغال مصر توسط قوای ناپلیون بناپارت فرانسوی در سال 1213 هـ . ق (1798 م) آغاز فصل نوینی برای مصر و الازهر بود دورانی که آموزش قرون وسطایی به آموزش پیشرفته تبدیل گردید و به واسطه آشنایی با علوم اروپایی، آموزش رشته های غیردینی نیز پایه گذاری گردید. در این دوره ناپلیون برای راضی نگه داشتن علمای الازهر با جلب رضایت آنان انستیتو مصر را ایجاد نمود تا متخصصین فرانسوی نظریات فنی خویش را ارایه دهند، ناپلیون بناپارت در مراسم روز میلاد حضرت ختمی مرتبت محمد مصطفی (ص) شرکت نمود و درباره امور سیاسی با دانشمندان به گفت وگو نشست. در سال 1299 مصر توسط قوای استعمارگر بریتانیا اشغال گردید. شیخ محمد عبده یار دیرین سید جمال الدین اسدآبادی که جهت آشنایی با فرهنگ دیگر ملت ها از طرفداران بیداری مسلمانان در سراسر دنیای اسلام بود ظهور کرد. افکار او در جهان اسلام نفوذ بسیاری داشت که سبب شد وی پس از حوادثی مقام مفتی اعظم مصر را به دست آورد که طرح های علمی او برای توسعه الازهر بسیار مهم قلمداد می گردد. وی در آن زمان خواهان تنظیم برنامه درس ثابت شد که جایگزین روش پراکنده گذشته گردد و برگزاری امتحانات و آزمون ها را نیز مهم قلمداد کرد.

در تاریخ 15 نوامبر 1930 میلادی اساس و سازمان الازهر به کلی دگرگون گردید و به یک دانشگاه امروزی تبدیل شد. در سال های بعد دانشگاه الازهر آموزش های نوین علمی را از جمله تخصص های مختلف پزشکی و مهندسی و ریاضیات و شیمی و اقتصاد و غیره را در ضمن آموزش های دانشگاهی خود گنجاند.

● ساختار سازمانی الازهر

طبق تصویب دولت در سال 1961 الازهر به عنوان مجموعه ای علمی و اسلامی مسیول حفاظت و ترویج میراث اسلامی است و ساختار آن به شرح ذیل است: شورای عالی الازهر متشکل از امام الازهر یا شیخ بزرگ به عنوان رییس شورا، قایم مقام الازهر یا معروف به وکیل الازهر، رییس دانشگاه، دبیرکل مجمع پژوهش های اسلامی، مشاور حقوقی، دبیرکل شورای عالی.

سازمان های تحت پوشش الازهر عبارتند از:

▪ کتابخانه: در سال 1896 م و در زمان شیخ عبده تأسیس و دارای نیم میلیون نسخه کتاب و بیش از 40000 کتاب خطی نادر است که دومین کتابخانه بزرگ مصر است.

▪ کمیته فتوی: در سال 1935 میلادی به دستور شیخ مصطفی المامقی تأسیس گردید که متشکل از 12 متخصص در زمینه مذاهب چهارگانه فقه اهل سنت است.

▪ مجله الازهر: نشریه ای است که فعالیت های الازهر از جمله فعالیت های تبلیغی و ترویجی و دینی آن را معرفی می نماید.

▪ پژوهشکده علوم و تحقیقات اسلامی و مدیریت عالی تحقیقات: مسیولیت این پژوهشکده انجام تمامی امور تحقیقاتی مربوط به مباحث اسلامی و نظارت بر چاپ و نشر و تدارک کنفرانس عالی سالانه است.

▪ اداره مرکزی مؤسسات الازهر: مسیولیت نظارت بر امور آموزش و مناطق و خدمات و اداره کل امور قرآن و خدمات به دانشجویان داخلی و خارجی را برعهده دارد.

اما دانشگاه نوین الازهر که مشتمل به 14 دانشکده است نیز در سال 1961 میلادی تأسیس گردید که دانشکده های آن عبارتند از: دانشکده های فقه و قانون اسلامی، الهیات اسلامی، زبان عربی، مقالات عربی و اموی، دعوت اسلامی، اقتصاد، آموزش و پرورش، زبان و ترجمه، علوم، روانشناسی، دندانپزشکی، مهندسی، کشاورزی، پزشکی. این دانشگاه ارتباطات گسترده ای را با مراکز علمی و دینی جهان اسلام از تمامی مذاهب داراست.

● الازهر و تقریب مذاهب

در نیمه نخست قرن بیستم با تلاش های آیت الله العظمی بروجردی و به ابتکار مرحوم علامه آقای شیخ محمد تقی قمی و همیاری علمای الازهر در رأس آنان شیخ محمد شلتوت، شیخ آن زمان الازهر در سال 1327 هجری شمسی مرکزی به نام دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه تأسیس گردید که همان موقع مجله ای را به نام رسالة الاسلام منتشر می نمود که به طور مطلق بهترین مجله عصور اسلامی است چرا که بزرگترین علمای همه مذاهب اسلامی در آن قلم می زدند، این مرکز با پشتکار علامه شیخ محمد تقی قمی و همیاری علمای الازهر خدمات فراوانی را در راستای تقریب مذاهب اسلام تقدیم نمود و سال ها کار خود را ادامه داد تا اینکه به دلایل سیاسی از میان رفت که در سال های اخیر برخی فعالیت های خود را از سر گرفته است.

● نقش سیاسی الازهر

نقش سیاسی الازهر تا قبل از آغاز دهه هشتاد میلادی انکارناپذیر است.

به زعم مورخان، الازهر و علمای آن نقش مهمی را در مبارزه و مطالبه حقوق مردم مصر از حاکمان سلسله آسیایی ممالیک برجی در مصر داشتند. الازهر در زمان استعمار فرانسه و هجوم ناپلیون به مصر در خط مقدم مبارزه بود. بناپارت برای انتقام، الازهر را به توپ بست. همچنین نقش انکارناپذیر دانشجویان الازهر در مبارزه با استعمار فرانسه در تاریخ با قتل کلیبر معاون ناپلیون توسط سلیمان الجلی دانشجوی الازهر ماندگار گردید.

این نقش سیاسی در دوران مقاومت مردم مصر بر ضد استعمارگران انگلیسی و انقلاب 1919 و انقلاب جمال عبدالناصر در سال 1952 نیز نمایان بود. همچنین که عبدالناصر سخنرانی مشهور خود بر ضد انگلستان و امریکا و فرانسه را در جنگ 1956 از منبر الازهر انجام داد.

شیوخ الازهر در تاریخ سیاسی مصر نقش مهمی را ایفا می نمودند و فتواهای سیاسی آنان بسیاری از مجاری امور در مصر را تغییر دادند یکی از مهمترین فتاوی الازهر حکم جهادی بود که علمای الازهر مصر در سال 1947 در مورد قضیه فلسطین و اشغالگران صهیونیستی دادند. همچنین اینکه بسیاری از گروه های جهادی و اسلامگرا از بطن الازهر به جامعه وارد گشتند.اما بعد از سرکار آمدن عبدالناصر وی تلاش هایی را برای کم کردن نقش الازهر آغاز نمود و به موجب قانون انتخاب رییس (شیخ) و قایم مقام الازهر را برعهده رییس جمهور گذارد. وی همچنین با تعیین وزیر شیون الازهر شیخ آن را ضعیف نمود و تمام اموال اوقاف الازهر را به نفع دولت مصادره کرد و شیخ الازهر را تبدیل به یک کارمند دولتی نمود. از این زمان بود که نقش سیاسی الازهر به طور کامل به سمت افول رفت. متأسفانه در سال های بعد شاهد بودیم شیوخ الازهر با تأیید اعمال اشتباه دولت مصر از جمله معاهده صلح با رژیم صهیونیستی بیش از پیش نقش این نماد علمی با آن سابقه مبارزه را به سراشیبی سقوط سوق دادند. امروز الازهر دیگر آن نقش مهم را در قضایای مربوط به جهان اسلام ندارد.