● طرح مسایل و مشکلات مبتلا به آموزش و پرورش
در یک نگاه کلی و اجمالی، مشکلات، کمبودها و نارسایی ها و مسایل آموزش و پرورش عبارتند از:
1) عدم نگاه مناسب و شایسته به جایگاه آموزش و پرورش و توسعه منابع انسانی از طرف نهادها و سازمان ها و مراجع سیاستگذار
2) تمرکزگرایی شدید و غلیظ در آموزش و پرورش
3) عدم هماهنگی و مشارکت و تعامل میان آموزش و پرورش و نهادهای دیگر (مانند نهاد خانواده، صدا و سیما، دانشگاه، حوزه و ...)
4) تصلب و ایستایی، انتقاد ناپذیری و تحول ناپذیری، و دیوان سالاری عریض و طویل در وزارت آموزش و پرورش و معاونت ها و سازمان های آن
5) عدم حضور اندیشمندان صاحب نظر و تیوری پرداز در وزارت آموزش و پرورش و معاونت های تحقیقی و پژوهشی آن
6) عمل زدگی و سیاست زدگی در سطوح مختلف مدیریتی وزارت آموزش و پرورش
7) ابهام و ناسازگاری در اصول و مبانی و اهداف آن
8) چالش های سنت و مدرنیته، و جهانی شدن در آموزش و پرورش
9) تضعیف جایگاه معلم، به خصوص از نظر اقتصادی و معیشتی
10) سطح نازل تربیت معلم
11) کمبود فضا و امکانات و وسایل آموزشی
12) حافظه مداری، کنکورمداری و مدرک مداری
مجموعه مشکلات و مسایل فوق سبب شده تا ما فاقد آموزش و پرورش پویا، زنده، تحول خواه، علم محور، اندیشه پرور و پیشرو باشیم، و آموزش و پرورش چنان در مشکلات فرو رفته و زمین گیر شده که امروزه کس یا کسانی را تمایل و رغبتی نباشد تا به کمک آن برخیزند. چنان که وقتی از مشکلات آموزش و پرورش سخن به میان می آید همه به شکل های گوناگون و به صورت نا امیدانه و یأس آور از روبرو شدن با آن می گریزند، از اصحاب حکومت و دولتیان و مجلسیان گرفته تا عالمان و اندیشمندان. اما با وجود این، جای شگفتی دارد که همه نهادهای رسمی و غیر رسمی نسبت به آموزش و پرورش مدعی اند که چرا رسالتش را درست و به نحو احسن انجام نمی دهد، به خصوص نهاد خانواده با حداقل تعامل و مشارکت، حداکثر انتظار را از آموزش و پرورش دارد.
بیش از یک قرن است که در کشور خود نهادهای جدید آموزشی دایر کرده ایم، و امروزه مباهات می کنیم و حتی به رخ جهانیان می کشیم که بیش از بیست میلیون دانش آموز، دانشجو، معلم و استاد درعرصه تعلیم و تربیت داریم. اما با این همه، کمتر تولید علم و دانش در سطح سنجه ها و استانداردهای جهان امروز داریم. خصوصاً در حوزه علوم انسانی، که از رهگذر آن بتوان بر مشکلات و مسایل جامعه خود فایق آمد. در اینجا شایسته است از خود بپرسیم که چرا با این همه مدرسه و دانشگاه امروزه یک زلزله چند ریشتری، که در کشورهای توسعه یافته چندان تلفاتی در پی ندارد، برای ما آن همه خسارت و تلفات مرگبار را به دنبال دارد؟ چرا تولیدات صنایع ما از کیفیت پایینی برخوردار است؟ چرا در برخورد با مشکلات و مسایل، روحیه علمی و منطقی نداریم؟ و در یک کلام، چرا کشور ما با آن همه منابع و ذخایر طبیعی، و این همه مدرسه و دانشگاه، شاخص توسعه انسانی اش در میان کشورهای جهان در رتبه بالا قرار ندارد؟ چون تولید علم و دانش در سطح استانداردهای جهان امروز نداریم. چون مدرسه و دانشگاه ما که رسالت اصلی شان تولید علم و دانش و تربیت انسان های متخصص و دانشمند است، نمی توانند رسالت خود را به درستی انجام دهند.
نهادهای آموزشی ما نه تنها نتوانسته اند در سطح سنجه های قابل قبول تولید علم و دانش داشته باشند، و از این طریق نهادهای دیگر جامعه را تغذیه علمی و فکری کنند؛ بلکه حتی نمی توانند مشکلات و مسایل خود، مانند حافظه محوری، کنکور محوری و مدرک محوری، را با نگاه علمی و پژوهشی، مطالعه و بررسی، و در نهایت رفع کنند. بنابر این، اگر نهادهای آموزشی نتوانند تولید علم و دانش در حد قابل قبول داشته باشند، و از یک طرف آن همه هزینه های مادی و معنوی را به خود اختصاص دهند، و از طرف دیگر آن همه مشکلات و آسیب ها را برای جامعه در پی داشته باشند، پس فلسفه وجودی شان چه می شود؟ فی المثل امروزه کنکور به مسأله (بلکه بحران) ملی ما تبدیل شده، و آن همه خسارت مادی و آسیب های روحی و روانی را به دنبال دارد، و مانند هیولا میلیون ها جوان را به کام خود کشیده و می کشد.
واقعاً اگر جهت گیری ها و برنامه ریزی ها و سیاست گذاری ها در وزارت خانه های آموزش و پرورش و آموزش عالی در سال های گذشته درست و علمی و هماهنگ طراحی و تدوین شده بود، آیا امروزه شاهد آن همه خسارت و آسیب از ناحیه کنکور بودیم؟ حال آن که اگر در جامعه با مشکل یا مسأله یا بحران روبرو شویم، شایسته است برای بررسی و تحلیل و رفع آن به مدرسه و دانشگاه رجوع کنیم. اما در عمل می بینیم قضیه به عکس شده و این نهادها نه تنها برای مشکلات و مسایل جامعه پاسخ علمی و تحقیقی ندارند بلکه با خود کثیری از مشکلات و آسیب ها را هم درپی دارند. در اینجاست که مسیولین امر باید صادقانه از خود سؤال کنند که آیا مدرسه و دانشگاه ما بر اساس فلسفه وجودی شان عمل می کنند یا نه؟ بررسی و مطالعه و تحلیل مسأله فوق می تواند راهگشای بسیاری از مشکلات و مسایل ما در حوزه تعلیم و تربیت باشد.
برای فایق آمدن بر مشکلات و مسایل آموزش و پرورش، و برون شد از این بن بست تاریخی، توجه به چند موضوع، ضروری به نظر می رسد:
● اصلاح نگرش ها نسبت به آموزش و پرورش و توسعه منابع انسانی
▪ غفلت از توسعه ی منابع انسانی به مثابه عامل بنیادین پیشرفت
در کشور ما، طی یک قرن گذشته، توسعه منابع انسانی کمتر به عنوان عامل اساسی توسعه و پیشرفت مورد توجه قرار گرفته است. امروزه صرف هزینه در آموزش و پرورش، به منزله سرمایه گذاری در سرمایه انسانی است که هم برای خود و هم برای جامعه سودمند است، و آموزش صرف نظر از این که کدام جنبه از توسعه مد نظر باشد، ریشه همه توسعه هاست و موجب ارتقای کیفیت و بهبود مهارت های انسانی و استعدادهای او می شود که به نوبه خود سبب تشکیل سرمایه انسانی می گردد. بنابراین، می توان گفت: که پایه و اساس توسعه اقتصادی و اجتماعی هر کشوری را نیروی انسانی ماهر و متخصص تشکیل می دهد. در واقع، نیروی انسانی متخصص عامل اساسی تحول و تکامل است، چرا که با درک و شناخت علمی قوانین حاکم بر پدیده های جامعه و طبیعت، راه تکامل را هموار می سازد. (نراقی، یوسف، جامعه شناسی و توسعه، نشر فرزان روز، ص233)
مرحوم دکتر حسین عظیمی، به عنوان تیوریسین برجسته توسعه، در خصوص نقش آموزش و پرورش در توسعه می گوید:
نهادسازی ها در ایران دچار مسأله است و آموزش و پرورش به عنوان یک نهاد سازنده انسان ها برای زندگی آینده نیز شرایطی این چنین دارد. بسیاری از نهادهای مدرن در ایران وجود دارد، اما کارکرد آن برنامه ها و شیوه ها به گونه ای است که نه تنها ما را به جلو نبرده، بلکه موجب پسرفت ما شده اند. محور توسعه ایران را باید نظام آموزش ابتدایی دانست و حال آن که امروز دیدی کاملاً متفاوت بر نظام آموزشی ما حاکم است. آموزش های پایه ای در ایران کاملاً ضد توسعه عمل می کنند، درحالی که بهترین خاطرات یک فرد باید از این دوران باشد و کلمات علم و دانش را مترادف با عشق و مادر و خدا بداند. ما چنان به دانش آموز فشار می آوریم که از علم و دانش متنفر می شود. بانک جهانی، ثروت جوامع را به سه دسته: نیروی انسانی، منابع طبیعی، و سرمایه گذاری تقسیم کرده و در بخش منابع انسانی، تنها آموزش را توانست به عنوان یک عامل مؤثر ملحوظ کند. (در مصاحبه با روزنامه ایران، 14/5/81)
بی جهت نیست که توشیو دوکو، یکی از بنیانگذاران ژاپن امروز، نقش سازنده و مؤثر انسان و آموزش و پرورش را در توسعه اقتصادی و اجتماعی چنین بیان می کند:
ما نه هیچ منبعی طبیعی داریم و نه هیچ قدرت نظامی، ما فقط یک منبع در اختیار داریم: ظرفیت ابداع مغزهایمان. این منبع پایان ناپذیر است. باید آن را بسط داد، تربیت کرد، تمرین داد، مجهز ساخت. این قدرت دماغی خواه ناخواه در یک آینده نزدیک گران بهاترین و خلاق ترین ثروت مشترک همه بشریت خواهد بود. (جامعه شناسی و توسعه، نراقی، یوسف:237)
نگارنده نمی داند که آیا دولتمردان ما طی سال های گذشته فی المثل خواسته اند محور توسعه کشور را از طریق پتروشیمی به پیش برند یا از طریق آموزش و پرورش و نیروی انسانی؟ واقعاً اگر دولت و مجلس ما محور توسعه ایران را اشتباه تشخیص داده باشند، چه باید کرد؟ و برای رفع این اشتباه باید به کدام مرجع رجوع کرد؟ فردریک هاربسون در خصوص نقش منابع انسانی در توسعه می گوید:
منابع انسانی... پایه اصلی ثروت ملت را تشکیل می دهد، چرا که انسان ها عوامل فعالی هستند که سرمایه ها را متراکم می سازند، از منابع طبیعی بهره برداری می کنند، سازمان های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی را تشکیل می دهند و توسعه ملی را به پیش می برند. به طور وضوح، کشوری که نتواند مهارت ها و دانش مردمش را توسعه دهد و از آن در اقتصاد ملی به نحو مؤثر بهره برداری کند، قادر نخواهد بود توسعه یابد. (پیشین:229)
▪ سرعت پایین تر رشد اعتبارات آموزش و پروش و منابع انسانی در مقایسه با رشد متوسط اعتبارات دولت در برنامه سوم
آمار موجود بیانگر آنست که طی سال های برنامه سوم توسعه، آموزش و پرورش و منابع انسانی در کانون توجه دولت و مجلس نبوده است: رشد اعتبارات امور اجتماعی طی سال های ( 83-1378) حدود 25 درصد و رشد فصل آموزش و پرورش، که یکی از زیربخش های مهم آن می باشد ، حدود 20درصد است.
نکته قابل توجه این که، مقایسه متوسط رشد اعتبارات دولت (3/36درصد)، رشد اعتبارات امور اجتماعی (25درصد) و رشد فصل آموزش و پرورش عمومی (20درصد) در سال های برنامه سوم توسعه بیانگرعدم توجه کافی به آموزش و پرورش و نقش سرمایه انسانی یا منابع انسانی در توسعه می باشد. رشد اعتبارات تملک دارایی های سرمایه ای آموزش و پرورش طی سال های برنامه سوم توسعه 6/23 درصد بوده است. در حالی که رشد این اعتبارات در کل دولت حدود 32درصد می باشد (سند ملی توسعه آموزش و پرورش در برنامه پنج ساله چهارم، ص21).
▪ میزان پایین مشارکت خانواده
نهاد خانواده نیز طی این سال ها حضور و مشارکت جدی در امر آموزش و پرورش نداشته است. برای مثال سهم دانش آموزان غیردولتی از کل دانش آموزان کشور در طول برنامه سوم توسعه، یعنی سال های 83-79 از 91/4 درصد به 19/6 درصد رسیده است (پیشین:17).
با این مشارکت حداقلی دولت و مردم نمی توان آموزش و پرورش پویا و پیشرو و اندیشه محور داشت. چنان که پیش ترهم گفته شد، اگر بپذیریم که آموزش پایه و اساس هر گونه توسعه و پیشرفت در کشور است، و آموزش و پرورش اولین و گسترده ترین نهادی است که می تواند و می بایست در این عرصه محور قرار گیرد، در آن صورت لازم است همه نهادهای رسمی و غیررسمی، از دولت و مجلس گرفته تا تک تک خانواده ها، در امر آموزش و پرورش از جهت مادی و معنوی احساس مسیولیت و مشارکت کنند. به عبارت دیگر در صورتی می توان بر مشکلات و نارسایی ها و مسایل آموزش و پرورش فایق آمد که مسایل آن در کانون توجه دولت و مجلس و اندیشمندان و خانواده ها قرار گیرد. اما در عمل قضیه به عکس است و آموزش و پرورش بیش تر در حاشیه قرار گرفته است.
برای مثال باید دید که طی سال های گذشته در هیات دولت توجه به دو وزارت خانه نفت و آموزش و پرورش، و جایگاه دو وزیر و حقوق کارمندانشان چگونه بوده است؟ یا در مجلس جایگاه کمیسیون برنامه و بودجه و آموزش و پرورش چگونه بوده است؟ یا در همین سال ها چه بخشی از فعالیت های علمی و تحقیقی و فکری اندیشمندان و روشنفکران ما به آموزش و پرورش اختصاص داشته است؟ یا در نهاد خانواده آیا پدر و مادر دانش آموزان حاضر شده اند در حد هزینه های لوکس و تزیینی خانه شان به مدرسه بچه هایشان کمک کنند؟
به هر صورت شایسته است جایگاه توسعه منابع انسانی و نقش آموزش و پرورش در این عرصه یک بار دیگر در کانون توجه و بررسی دولتمردان و عالمان و اندیشمندان ما قرار گیرد. جهان امروز، جهان علم و دانش است. اگرخواهان توسعه و پیشرفت کشور هستیم و برای فایق آمدن بر مشکلات خود، راه علم و دانش را برگزیده ایم، حال به هر روایتی از توسعه و علم و صنعت و تکنولوژی که قایل باشیم، لازم است پیش و بیش از هر چیز به آموزش و پرورش و توسعه نیروی انسانی توجه بایسته کنیم و هزینه های مادی و معنوی لازم را به آن اختصاص دهیم.
● تمرکززدایی در آموزش و پرورش
از زمان تأسیس دارالفنون (1268 هـ. ق) تا تأسیس دانشگاه تهران (1313 هـ .ش) و تا امروز حکومت ها و دولتمردان ایران سعی داشته و دارند به شکل های گوناگون، خود متصدی نهادهای آموزشی، مانند مدرسه و دانشگاه باشند. این نگاه تمرکزگرایانه و تصدی گرایانه دولتمردان به امر آموزش و پرورش از چند جهت آن را آسیب پذیر کرده است، و شاید بتوان گفت کثیری از مشکلات و نارسایی های امروز آموزش و پرورش، ریشه در این نوع نگاه دارد.
1) تصدی گری پر رنگ و گسترده ی حکومت در آموزش و پرورش، از اداره یک مدرسه گرفته تا اداره وزارت خانه، سبب شده تا از یک سو دولت بار و مسیولیت خود را در آموزش و پرورش تا بدان حد سنگین و طاقت فرسا کند که دیگر توان به دوش کشیدن آن را به تنهایی نداشته باشد، و از دیگر سو نهادهای دیگر، به خصوص نهاد خانواده، کمتر احساس مسیولیت و مشارکت کنند. به عبارت دیگر، در نتیجه همین تصدی گری غلیظ و شدید حکومت در آموزش و پرورش، دولت همه کاره شده و نهادهای دیگر تقریباً هیچ کاره، و به تبع آن امروزه شاهدیم بار آموزش و پرورش بر زمین مانده، و برای نهادهای دیگر نیز انگیزه لازم وجود ندارد تا به کمک آن بشتابند.
2) با سازمانی به نام وزارت آموزش و پرورش و نگاه از بالا به پایین نمی توان فرآیند تعلیم و تربیت را در جهت رشد و تعالی سوق داد. زیرا در آموزش و پرورش قرار است ذهن و ضمیر و روان بچه ها شکفته و بالنده شود، و در نهایت از دل آن انسان های دانشمند و اندیشمند و خلاق و نقاد سر برکشند. این امر مهم و خطیر حاصل نمی شود مگر این که در فضای آن، روحیه آزاد علمی و عقل محوری و پرسشگری و نقادی جاری و ساری باشد. پرسش مهم و بنیادی در اینجا، این است که آیا آموزش و پرورش از آن جهت که آموزش و پرورش است، اگر بخواهد فضای آن، فضای علم پروری و اندیشه محوری باشد و خروجی های آن انسان های دانشمند و فکور و نقاد باشند، اساساً نگاه از بالا به پایین را برمی تابد یا نه؟ خواه این نگاه، نگاه یک معلم باشد یا مدرسه یا وزارتخانه. ما اگر خواهان آموزش و پرورش علم پرور و اندیشه محور هستیم، شایسته است به شرایط و لوازم آن نیز توجه کنیم.
3) تصدی گری شدید دولت در آموزش و پرورش، طی سال های گذشته، سبب شده در رأس وزارت آموزش و پرورش و سطوح فوقانی مدیریت آن بیشتر افراد غیر متخصص و عمل زده و سیاست زده حضور و مسیولیت داشته باشند تا افراد متخصص و دانشمند و فکور و تیوری پرداز در عرصه تعلیم و تربیت. این امر به سادگی نشانگر آن است که در هنگام انتخاب آن افراد، بیشتر ملاک ها و ملاحظات دولتی و سیاسی در میان بوده تا ملاک های علمی و فکری و تخصصی. و حال آن که لازم است مسیولین و مدیران ارشد آموزش و پرورش بر تیوری های آموزشی و تربیتی اشراف داشته باشند، و در صورت ممکن خود در این عرصه تیوری پرداز باشند. مثلاً باید دید آیا در کشورهای توسعه یافته تاکنون اتفاق افتاده که سکان نهادهای آموزشی خود را به افراد غیر متخصص بسپارند؟ اما ما فراوان این کار را کرده ایم، و چه بسیار اتفاق افتاده که وزیر آموزش و پرورش، در هنگام تصدی وزارت خانه، از چند تیوری ساده در حوزه آموزش و پرورش بی اطلاع بوده است. چگونه می توان آموزش و پرورش را با بیش از یک میلیون معلم و حدود 16.5 میلیون دانش آموز در جهت رشد و تعالی علمی هدایت و مدیریت کرد، در حالی که مدیران ارشد و نیروهای ستادی اش از دانش و تخصص لازم برخوردار نباشند؟ وزارت خانه ای که مدیریت و ساختار و تشکیلات آن، به خصوص در رأس هرمش، بر اساس تخصص و دانا محوری نباشد، چگونه می تواند درخت علم و دانش و اندیشه را در ذهن و ضمیر میلیون ها متعلم خود غرس کند؟ در حالی که وزارت آموزش و پرورش باید از لحاظ مدیریت و ساختار و تشکیلات و برنامه ریزی و سیاست گذاری و تحقیق و پژوهش، از علمی ترین و تخصصی ترین و پویاترین وزارت خانه ها باشد، زیرا قرار است پایه های اولیه علم و دانش و تخصص وزارت خانه ها و سازمان ها و سایر نهادها در آن جا بنیان نهاده شود.
4) در سال 1999 میلادی در یونسکو موضوع تمرکز زدایی در آموزش و پرورش (Decentralization of education) مورد مطالعه و پژوهش قرار گرفت و بعد به عنوان کتاب چاپ شد. توجه به موضوعات مطروحه در آن به ما نیز می تواند کمک کند تا بر مشکلات و مسایل آموزش و پرورش خود فایق آییم. در اینجا برای آن که سخن به درازا نکشد تنها به ذکر چند جمله از آن کتاب اکتفا می شود:
تمرکززدایی یکی ازمهم ترین پدیده هایی است که در 15 سال گذشته بر برنامه ریزی آموزشی تأثیر گذاشته است... تمرکز زدایی دلایل فراوانی دارد. در برخی موارد، افزایش کارایی مدیریت و نظارت مطرح است. در کشورهایی که دیوان سالاری دولتی روندی آهسته و سنگین دارد، نمی توان مشکلاتی چون استخدام معلمان، پرداخت حقوق آنان، خرید و توزیع تجهیزات و مواد آموزشی یا حفظ و نگهداری ساختمان را به سادگی حل کرد، تمرکز زدایی به عنوان راه حلی مناسب مطرح می شود. این امر، شناسایی سریع تر مشکلات و یافتن راه حل های مناسب را امکان پذیر می سازد... تمرکز زدایی، مرزهای پاسخ گویی و مسیولیت پذیری را نیز مشخص می کند... در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، اولین محرک تمرکز زدایی، یافتن منابع جدید است. دولت های مرکزی اداره مدارسی را که قادر به تأمین هزینه های آن ها نیستند، به سطوح پایین تر واگذار می کنند. تمرکز زدایی، بسیج منابعی را فراهم می کند که جز از راه وضع مالیات های ویژه یا مشارکت مردمی در سطح محلی، امکان پذیر نیست... تمرکز زدایی در آموزش و پرورش به معنای واقعی کلمه، یعنی انتقال مسیولیت از سطح بالاتر به سطح پایین تر. (تمرکز زدایی در آموزش و پرورش، تامس ولش و نویل مک جین، ترجمه زهرا قنادیان، نشر نی: 1383: 20-19)
بسیاری از مشکلات و مسایل آموزش و پرورش مانند: دیوان سالاری، تصلب ساختاری، تحول ناپذیری، انتقاد ناپذیری، مشارکت ناپذیری، مسیولیت گریزی، سیاست زدگی و عمل زدگی ریشه در تمرکز گرایی آموزش و پرورش دارد. برای رفع مشکلات فوق، لازم است حکومت و دولتمردان ما تا آنجا که امکان دارد از تمرکز گرایی و تصدی گری خود در آموزش و پرورش بکاهند، و با وسعت نظر، تدبیری آگاهانه و هوشیارانه بیندیشند که تمام نهادهای جامعه، به خصوص نهاد خانواده و اندیشمندان و ثروتمندان جامعه در آموزش و پرورش مجدانه احساس مسیولیت و مشارکت کنند.
● حضور و جذب نیروهای نخبه و اندیشمند و تیوری پرداز در آموزش و پرورش
امروزه آموزش و پرورش ما نه تنها توان جذب نیروهای نخبه و اندیشمند را ندارد، بلکه طی سال های گذشته، آن حداقل نیروهای نخبه و اندیشمند خود را نیز از دست داده است. هنگامی که این مسأله مورد بررسی و ریشه یابی قرار می گیرد، همان طور که پیش تر هم گفته شد، می بینیم ریشه در نوع نگاه حکومت و دولتمردان، و حتی نهاد خانواده به جایگاه نیروی انسانی و آموزش و پرورش در پیشرفت و توسعه کشور دارد. وقتی که توسعه منابع انسانی و آموزش و پرورش جایگاه شایسته و مناسب خود را در کشور نداشته باشد، طبیعی است که هزینه های مادی و معنوی لازم نیز به آن اختصاص داده نشود، و به دنبال آن زنجیره ای از نارسایی ها و کمبودها و مشکلات برای آن دستگاه پیش آید، که از جمله آن ها عدم حضور نیروهای نخبه و اندیشمند در آن است.
آموزش و پرورش برای جذب نیروهای نخبه و اندیشمند، دست کم در سطح وزارت خانه، به دو طریق می تواند وارد عمل شود:
1) لازم است درآموزش و پرورش دارالفکری بنیان نهاد که در آن دانشمندان و اندیشمندان تعلیم و تربیت و رشته های مرتبط با آن مانند روانشناسی، جامعه شناسی، فلسفه، الهیات و ... که قدرت تیوری پردازی دارند، حضور یابند و در ذیل آن انجمن های علمی تشکیل شود که با مدیریتی قوی و هماهنگ و کلان نگر، و تبادل فکر و نظر، و تحقیق و پژوهش های طاقت فرسای خود برای تمام مشکلات و نارسایی ها و مسایل و بحران های آموزش و پرورش راه حل های علمی و مؤثر طراحی و تولید کنند. برای مثال برای آموزش و پرورش فلسفه، اصول، مبانی و اهداف منسجم و سازگار طراحی و تدوین کنند. آموزش و پرورش ما امروزه کَمَثَلِ بیماری عظیم الجثه است که مغز آن فلج و هر یک از اعضایش ساز خود را می زند. آموزش و پرورش نیازمند دارالفکری قوی و نیرومند و خلاق است که اعضا و جوارح این جسم عظیم الجثه را به حرکت موزون و هماهنگ در آورد. به نظر بنده اگر تمام اندیشمندان بزرگ و تیوری پرداز ما به یاری آموزش و پرورش برخیزند و برای مشکلات و مسایل آن مجدانه و صادقانه تولید فکر و اندیشه کنند، باز نگارنده در تردید است که بتوان به آسانی بر مشکلات آموزش و پرورش فایق آمد و این جسم عظیم الجثه را به حرکت و تکاپو و تعالی درآورد.
2) آموزش و پرورش برای جذب نیروهای نخبه، لازم است برنامه های بلند مدت داشته باشد که از جمله آن ها می تواند این باشد که در رشته های مورد نیازش دانشجویان نخبه در تمام مقاطع را گزینش و بورسیه کند و امکانات رفاهی و آموزشی لازم را در اختیارشان قرار دهد تا از این رهگذر و در یک روند تدریجی نیروهای نخبه به سوی آموزش و پرورش سوق یابند. ممکن است اکنون آموزش و پرورش در سطح گسترده نتواند اقدام به این کار کند. لازم است دست کم در سطح وزارت خانه و مراکز تحقیقی و پژوهشی خود، دانشجویان نخبه در مقطع فوق لیسانس و دکترا را بورسیه کند.
● چالش های سنت و مدرنیته در آموزش و پرورش
بی شک بسیاری از مشکلات و مسایل و چالش ها و بحران های امروزه جامعه ما ریشه در گذار از سنت به مدرنیته دارد. این مسأله نیز به خودی خود و در درجه اول از روی قصور و کوتاهی کس یا کسانی نیست، بلکه بیش تر به اساس و جوهر مسأله بر می گردد. چون دست کم می توان گفت که دو مقوله سنت و مدرنیته هم سنخ و هم جوهر نیستند، طبیعی است وقتی که جهان سنت در معرض جهان جدید قرار گیرد، با کثیری از مشکلات و مسایل و چالش ها روبرو شود. هنگامی که به تاریخ یکی دو قرن ورود مدرنیته به جهان اسلام و کشورمان نظر می کنیم، مشاهده می کنیم که ظاهراً تمام لایه ها و سطوح مدرنیته و جهان جدید از علم و صنعت و تکنولوژی آن گرفته تا دموکراسی و لیبرالیسم و سکولاریسم و ... آن برای ما بسیاری از مسایل و چالش ها و بحران ها را در پی داشته است، از مسایل و بحران های محسوس و ملموس مانند ترافیک و آلودگی محیط زیست گرفته تا مسایل پیچیده و بغرنجی مانند گسست نسل ها و بحران های دینی و اعتقادی و هویتی. برای مثال در آموزش و پرورش از یک سو همه امکانات خود را به کار گرفته ایم که نسل جوان، علوم و فنون نوین را فرا گیرند و به سوی جهان جدید حرکت کنند و در نهایت از دل آن انسان های عالم ، دانشمند ، اندیشمند ، پرسشگر و نقاد سر برکشند، و از دیگر سو در همین آموزش و پرورش می خواهیم نسل جوان مؤمن و متدین و مقید به دین و وفادار به میراث ارجمند گذشته تربیت شوند. در آموزش و پرورش ما تکلیف سنت و مدرنیته و چالش های آن دقیقاً روشن نیست، در اینجا ما تیوری های روشن و مشخصی نداریم که چگونه می خواهیم خروجی های آموزش و پرورش هم دانشمند و خلاق و نقاد باشند، هم مؤمن و متدین و متعبد.
دکتر سید حسین نصر در خصوص مواجهه با مدرنیته و دنیای جدید می نویسد:
پیش از همه چیز لازم است که حقایق جاودانه اسلام همان طور که در قرآن مجید آمده، و در حدیث و سنت نبوی شرح و توضیح داده شده و در طول قرن ها توسط علما و متفکران مسلمان مورد بسط و تفسیر قرار گرفته است، دوباره عرضه شود. در این کار بایستی جوهر پیام اسلامی به دور از همه تعصبات و تقسیمات فرقه ای ارایه شود، و بر آن وحدتی که جان کلام و پیام اسلام است تأکید شود ... علاوه بر این، راهنمای (جوان) مسلمان برای مواجهه با دنیای متجدّد می بایست بر دانش کامل و عمیق، هم از سنت دینی و فکری غرب و هم از غرب جدید، مبتنی باشد. عرضه کلی بافی های معینی در این باره که غربی ها دهری مشرب و ماتریالیست، یا فعال و پویا، یا لذت طلب و یا سخت کوشند، کافی نیست. بایستی جوهرغرب را فهمید تا بتوان تحولات تجدد طلبی و ریشه های تاریخی ایدیولوژی ها و نیروهایی را که در آن ساحت در کار است، شناخت. غرب، شرق شناسان زیادی به منصه آورده است که اسلام را از نقطه نظر خاص خود مطالعه کرده اند، اما جهان اسلام عده بسیار انگشت شماری غرب شناس تربیت کرده است که بتوانند جنبه های مختلف تمدن غرب را، از علوم تا هُنرها، و از دین تا رفتارهای اجتماعی آن، از نقطه نظر اسلامی بررسی کنند. (نصر، سید حسین، جوان مسلمان و دنیای متجدد، ترجمه مرتضی اسدی، انتشارات طرح نو:8-17)
آموزش و پرورش نوک پیکان ورود ما به جهان جدید است، اگر واقعاً می خواهیم در جامعه خود بر چالش های سنت و مدرنیته به صورت علمی و منطقی فایق آییم، ضروری است پیش از هر چیز کار را از نهادهای آموزشی و به خصوص از آموزش و پرورش آغاز کنیم و در این حوزه مجدانه بکوشیم تا به تیوری های متناسب و مشخص و موثر دست یازیم.
● اقتصاد آموزش و پرورش
از جمله مشکلات و مسایل آموزش و پرورش، و به تعبیر بعضی ام المسایل آموزش و پرورش، مسایل اقتصادی و معیشتی معلمان، و کمبود وسایل و امکانات و فضاهای آموزشی است. آموزش و پرورش با بیش از 143 هزار واحد آموزشی (مدرسه) و با بهره گیری از قریب 1 میلیون و 140 هزار نیرو و برپایی بیش از 690 هزار کلاس درس، تعلیم و تربیت 16.5 میلیون دانش آموز را عهده دار می باشند. (سند ملی توسعه آموزش و پرورش در برنامه پنج ساله چهارم:3)
بخشی از مشکلات و مسایل اقتصادی آموزش و پرورش عبارتند از:
در سال 83 میانگین حقوق و مزایای ماهیانه فرهنگیان 219 هزار تومان بوده است (پیشین:14) با وجود آن که میانگین حقوق و مزایای فرهنگیان در طول برنامه سوم توسعه به تدریج افزایش یافته است اما این رقم از میزان هزینه خانوار که از سوی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران اعلام می شود، کمتر می باشد. (پیشین:16)
در طی برنامه چهارم توسعه در آموزش و پرورش، به نوسازی و بازسازی و مقاوم سازی حدود 500 هزار کلاس درس نیاز است که به اعتباراتی قریب به 4 هزار میلیارد تومان نیاز دارد. (پیشین:63)
مشکلات و مسایل اقتصادی و معیشتی فرهنگیان به حدی فراگیر و عمیق و بغرنج است، و چنان این قشر ارجمند را در هم پیچیده که صدای خورد شدن استخوان های آنان به آسانی شنیده می شود، از فروش کلیه آن معلم شهرستانی گرفته تا چند شیفته کار کردن و مسافرکشی معلمان و... . اما شگفت این جاست که دولت و مجلس و ملت برای رفع این مشکل اقدام جدی و مؤثر و در خور نمی کنند و تو گویی سخاوتمندانه از کنار مشکلات بیش از یک میلیون معلم می گذرند! امروزه مشکلات معیشتی معلمان در مقیاس ملی/کشوری، به خصوص در دولت و مجلس و رسانه ها، در حد یارانه بنزین مسأله نیست و به چشم نمی آید. این امر آشکارا نشانگر آن است که سطح نگاه دولتمردان ما به علم و فرهنگ و آموزش تا کجا می تواند ارتفاع و تعالی گیرد. در کشورهای توسعه یافته و وارد کننده نفت، از نفت و بنزین مالیات می گیرند و با آن مدرسه و دانشگاه می سازند، اما ما طی سال های گذشته در بودجه عمومی کشور از سهم بودجه آموزش و پرورش کاسته و به سهم یارانه ای نفت و بنزین افزوده ایم.
بودجه آموزش و پرورش در سال 1384(سال تدوین این مقاله) حدود 5 هزار میلیارد تومان بوده است، کارشناسان در آن سال معتقد بودند آموزش و پرورش به بودجه حدود 15 هزار میلیارد تومان نیاز دارد تا بتواند به نحوِ منطقی و آبرومندانه بر مشکلات اقتصادی خود فایق آید. هر چند در نگاه اول و با توجه به شرایط ، رسیدن به این بودجه دور از دسترس به نظر می آمد، اما اگر آموزش و پرورش و مسایل آن در کانون توجه دولت ، مجلس و ملت قرار می گرفت و همه به این منطق و بلوغ فکری و فرهنگی می رسیدند که راه توسعه و پیشرفت کشور از طریق سرمایه گذاری در آموزش و پرورش و توسعه منابع انسانی امکان پذیر است، دست یافتن به بودجه در پیش گفته شده ، دیگر دور از انتظار و تحقق نبود.
● نتیجه:
آموزش و پرورش ما اکنون با کثیری از کمبودها و نارسایی ها و آسیب ها و چالش ها دست به گریبان است که به پاره ای از آن، در آن چه گذشت، اشاره شد. برای فایق آمدن بر مشکلات آموزش و پرورش نیاز به عزمی ملی است.
جامعه و نهادهای آن به دستگاهی پیچیده و عظیم می ماند که آموزش و پرورش محور آن است.
زیرا آموزش و پرورش اولاً گسترده ترین نهاد جامعه است با حدود 18 میلیون معلم و دانش آموز، ثانیاً طولانی ترین دوره آموزشی (12 سال) در آن استمرار و تحقق دارد، ثالثاً خشت اولیه علم و دانش، و فکر و فرهنگ نهادهای دیگر جامعه در آن جا بنا نهاده می شود و بالاخره از همه مهم تر، در آموزش و پرورش موضوع رشد و توسعه و تعالی اش، خود انسان است.
در صورتی این دستگاه عظیم می تواند منظم و هماهنگ و هدفمند کار کند و جامعه را به سوی رشد و تعالی به حرکت و تکاپو درآورد که محور آن توان و نیروی لازم را داشته باشد. این امر هم میسر نمی شود، مگر این که تمام نهادهای جامعه از لحاظ مادی و معنوی در آموزش و پرورش سرمایه گذاری کنند و در همراهی و تعامل با آن مجدانه احساس مسیولیت و مشارکت کنند.
لازم است دولتمردان و اندیشمندان ما برای یکبار هم که شده به این چند پرسش توجه کنند:
1) در توسعه و پیشرفت کشور کدام نیرو و منابع می بایست محور و اساس قرار گیرد؟
2) آیا با این آموزش و پرورش رنجور و نحیف می توان گام های محکم و استوار و پایدار در توسعه و پیشرفت کشور برداشت؟
3) آیا بدون آموزش و پرورش پویا و پیشرو و موفق می توان آموزش عالی و بهداشت و درمان و علم و صنعت پیشرو و پیشرفته داشت؟ به عبارت دیگر، آیا اساساً بدون آموزش و پرورش پیشرو می توان کشوری پیشرفته و توسعه یافته داشت؟
به نظر نگارنده با استمرار وضع موجود، اگر مشکلات و مسایل آموزش و پرورش در کانون توجه دولت و مجلس و ملت و اندیشمندان قرار نگیرد، وزیر آموزش و پرورش به تنهایی نمی تواند توفیق چندانی در کار خویش داشته باشد، ولو آن که افلاطون و ارسطو یا ابن سینا و خواجه نصیر طوسی باشد.
به قول ظریفی مشکل بزرگ ما نشناختن مشکلات است .
خبرگزاری ایسنا