عادت یا توانایی پذیرفتن کاری را که مستلزم پاسخگویی در برابر دیگران است، مسیولیت پذیری می گویند و مسیولیت پذیر به فرد یا افرادی گفته می شود که متعهد انجام کاری یا وظیفه ای باشند که به عهده وی گذاشته باشند مثل نماینده کلاس که وظیفه مربوط به خود را به نحو احسن انجام می دهد.
اولیا و مربیان باید از همان دوره ابتدایی روحیه مسیولیت پذیری را در کودکان به وجود آورند و آنها را افرادی مسیول و خدمتگزار به همنوع، بار بیاورند و در این مسیر به فراخور سنشان، مسیولیت هایی به آنها واگذار کنند و در چارچوب مسیولیتشان آنها را مورد بازخواست قرار دهند.
● آیا قبول مسیولیت آموختنی است؟
در اینجا این بحث پیش می آید که آیا قبول مسیولیت فطری کودکان بوده و در همه کودکان وجود دارد یا اینکه فقط در عده خاصی این روحیه به چشم می خورد. بدون تردید این استعداد در همه افراد کم و بیش وجود دارد. اگر محیط تربیتی مناسب و مساعد باشد این استعداد پرورش یافته کامل خواهد شد و اگر در محیط خانه و مدرسه زمینه پرورش آن وجود نداشته باشد این استعداد به تدریج به خاموشی خواهد گرایید. یعنی اگر کودکی هم این زمینه را دارا باشد به تدریج از بین خواهد رفت. بنابراین استعداد پذیرش مسیولیت در همه کودکان کم و بیش وجود دارد و این محیط تربیتی است که باید آن را پرورش دهد.
● به کودکان و دانش آموزان مسیولیت واگذار کنید
به کودکان در خانه و مدرسه در خور توانشان مسیولیت بدهید، تا احساس غرور و شخصیت کنند و به خاطر آن به رعایت ضوابط و مقرراتی تن در دهند. انجام دادن مسیولیت هم خود تا حدود زیادی سرگرم کننده و هم سازنده شخصیت انسانی کودک است و موجبات آرامش او را فراهم خواهد آورد. در دادن مسیولیت به کودکان باید اعتدال را در نظر داشته باشید و به تدریج و همزمان با رشد و بلوغ در کودک به او مسیولیت های سنگین تری به ویژه در زمینه انجام کارهای مدرسه محول کنید. وقتی که به کودک مسیولیت زیاد بدهیم نگرانی او گسترش می یابد ممکن است دچار ترس از شکست یا ناکامی شود. اگر مسیولیت درخواست شده از کودک بسیار اندک باشد کودک خواه ناخواه، تابع و وابسته بار می آید. بین این دو راه یک محوطه وسیع و پهناوری وجود دارد که کودکان در آن شاد و موفق و آرام هستند. والدین باید کودکان را بین مسیولیت های ناچیز و مسیولیت های سنگین به تلاش و تکاپو وا دارند و به عبارت دیگر والدین باید کودکان را از انجام مسیولیت های اندک به مسیولیت های بزرگتر و سنگین تر به نرمی و آرامش آنچنان سوق دهند که کودک احساس خستگی، ترس و اضطراب نکند. والدین در تشویق و ترغیب کودکان باید طوری عمل کنند که اولاً کودکان مسیولیت را بشناسند و احساس کنند و ثانیاً قبول مسیولیت کنند. ثالثاً مسیولیتی را که قبول کرده اند سعی کنند تا به بهترین وجه انجام دهند.
برای احساس، قبول و انجام مسیولیت، والدین باید در کنترل و انضباط کودکان تا جایی پیش روند که کودکان تصمیم گیری را فراگیرند. لذا باید در سنین مناسب، مسیولیت نظافت شخصی، نگهداری از اتاق و وسایل شخصی کودکان را به خودشان بسپاریم. درست است که کودکان در سال های دبستان هنوز هم کوچک هستند و به حمایت و پشتیبانی پدر و مادر احتیاج دارند، لکن باید مسیولیت موفقیت در مدرسه به طور عمده به عهده خود آنان باشد. اگر کارهای کودکان را به جای آنها انجام دهیم، شک نیست که گاهی کار سریعتر و به احتمال، بسیار بهتر انجام خواهد گرفت، اما نباید فراموش کنیم که با این صرفه جویی در وقت به کودکان مسیولیت نپذیرفتن و غفلت کردن در انجام دادن وظیفه را می آموزیم. مادرها و پدرهایی که لوازم و کتاب و اسباب بازی بچه هایشان را جمع و جور می کنند، ممکن است خانه ای تمیز و اتاق هایی مرتب تر داشته باشند، اما با این کار نه تنها به فرزند خود پذیرفتن مسیولیت و وظیفه شناسی نمی آموزند، بلکه گریختن از انجام دادن وظیفه و فرار از مسیولیت را در آنان پرورش می دهند. به این ترتیب، کودکان برای کاری که انجام نداده اند امتیاز می گیرند، به این معنی که اگر کسی به خانه آنها بیاید و اتاق بچه ها را تمیز و مرتب ببیند، آنها را مورد تحسین قرار می دهد.
باید به فرزند خود کمک کنید تا مهارت های لازم برای انجام دادن کارهای پرمسیولیت را یاد بگیرند. کودکان اغلب برای انجام دادن کارهای پرمسیولیت احتیاج به کمک دارند. بعضی از کودکان دوست دارند کارها یا وظایفی را به عهده بگیرند که برای آنان زود یا بلندپروازانه است ممکن است لازم باشد در این جور مواقع کاری متعادل تر پیشنهاد کنید تا کودک دلسرد و ناامید نشود. برای این که به آنها بیاموزید چگونه کاری را انجام دهند، به جای سخنرانی کردن یا دادن نظرات گوناگون بهتر است یک یا دو پیشنهاد کاملاً مشخص به آنان بدهید. هنگامی که کودک کارهای پرمسیولیت را با موفقیت به پایان می رساند، او را تحسین و به او توجه کنید. در حقیقت هنگامی که کودکان ثابت می کنند قادرند کارهای غیرمنتظره ای انجام دهند و مسیولیت های جدیدی به عهده بگیرند، شایسته تحسین و قدردانی هستند. به خصوص در ابتدای کار در مورد بخش هایی از کاری که کودک انجام داده است نظر خاصی بدهید حتی اگر گهگاهی از شما کمک گرفته است. باید اذعان داشت کودکان از طریق تمرین و تجربه مسیولانه رفتار کردن را می آموزند. والدین با استفاده از روش های بسیار زیاد می توانند به تدریج رفتارهای پرمسیولیت تر را در کودک تشویق کنند. مثلاً می توان کودک را مسیول چراغ های خانه کرد یا مسیول صرفه جویی در خانواده که وظیفه اش خاموش کردن چراغ های اضافی است تا از این طریق در مصرف برق صرفه جویی شود و نیز به مرور می توان آنها را در کارهای پرمسیولیت خانه مشغول کرد از قبیل کمک در تمیز کردن حوض. هدف این است که به آهستگی پیش برویم. هرگز زودتر از موعد، بار سنگین و اضافه بر دوش کودکان نگذارید.
کودکان باید این مطلب را درک کنند که میان کار کردن آنان و فایده آن که خود آنها نیز در آن سهیم هستند، ارتباط وجود دارد. روش مناسب برای شناساندن این ارتباط به آنها این است که وظایف خاصی را که قبول مسیولیت آنها مورد علاقه کودکان است و می توانند در برابر انجام دادن آنها مزد یا پاداشی دریافت دارند، برایشان معین کنیم. یک راه ایجاد احساس مسیولیت خانوادگی این است که بهره برداری از امکانات خانواده را مشروط به شرکت و دخالت های یکی از اعضای آن در مسیولیت ها کنید. برای مثال به آنها بگویید امروز بعدازظهر به پارک می رویم به شرط اینکه هر کسی کار خودش را به موقع تمام کند.
● نتیجه گیری:
سعی کنیم در مواردی به فرزندان و یا دانش آموزان، در حدود توانایی آنان مسیولیت بدهیم. در خانه کاری چون مراقبت از برادر و خواهر خردسال را به کودکان بسپاریم، مسیولیت دانه دادن به مرغ های خانگی و یا آب دادن به گلدان ها را از او بخواهیم. انجام یک کار خانوادگی و یا یک مسیولیت دیگر را از او طلب کنیم و همیشه در هر شرایطی، باید به آنها کمک کرد تا مسیولیت رفتار خود را به عهده بگیرند. مسیولیت پذیری آدمی را به تحرک و فعالیت وامی دارد. به جای کمرویی و تزلزل، روح امید و نشاط را تقویت می کند و در نتیجه روحیه اعتماد و اتکا به نفس آنان فزون تر خواهد شد. در دادن مسیولیت به کودکان باید به آهستگی پیش برویم و هرگز زودتر از موعد، بار سنگین و اضافی بر دوش کودکان نگذاریم و به تدریج و همزمان با رشد و بلوغ کودک به او مسیولیت های سنگین تری در زمینه انجام کارها در خانه و مدرسه محول کنیم.
غلامرضا آتش دامن ـ کارشناس علوم تربیتی
روزنامه اطلاعات www ettelaat com