زنان ایران

● با تشكر از این كه وقت خود را به خوانندگان چشم انداز ایران اختصاص دادید. طی این چند سال اخیر شنیدیم كه شما دست اندركار توسعه كارآفرینی زنان هستید و پایان نامه كارشناسی ارشد خود را نیز در همین زمینه نوشته اید، در این راستا موفق هم بوده اید و به همین كار نیز اشتغال دارید. در كتاب خود به نام راه های توسعه كارآفرینی زنان مواردی از این كارآفرینان را معرفی كرده اید. ما به تحقیق و كار شما علاقه مند شدیم؛ زیرا مهندس بازرگان در سال 1342 كتابی با عنوان اسلام مكتب مبارز و مولد نوشت و روی مقوله تولید بسیار تمركز داشت، من از ایشان پرسیدم منظور شما از بخش خصوصی چیست كه این قدر روی آن تكیه می كنید؟ ایشان گفت وقتی مهندس كشاورزی فارغ التحصیل می شود، نباید درگیر بوروكراسی نظام بشود، بلكه باید یك كار مولد انجام دهد و خودش كشاورزی كند.

منظور از بخش خصوصی، مولد بودن آن است.

نكته دیگری كه نظر ما را جلب كرد این بود كه دوستی بسیار دنیا دیده و دست اندركار تولید داریم كه می گفت 90% این قاشق و چنگال های ساخت ژاپن كه دنیا را تصرف كرده، دستاورد خانم های خانه دار ژاپن است. نكته راهبردی دیگر این كه بیش از نیمی از جمعیت را زنان تشكیل می دهند و اگر زنان ما به كار تولید اشتغال پیدا كنند، بسیار خوب است، چنانكه در روستاها نقش تولیدی زنان چشمگیرتر از مردان است. ما بسیار خوشحال شدیم كه شما به این نكته ها توجه دارید و روی مسیله كارآفرینی زنان كار می كنید. از آنجا كه خوانندگان چشم انداز ایران با فرهنگ مبارز و مولد آشنایی دارند، گفت وگو با شما برای خوانندگان نشریه سودمند و آگاهی بخش خواهد بود. از شما می خواهیم نخست بگویید چه شد كه شما به این فكر افتادید و انگیزه شما چه بود؟ دوم این كه رساله و یا پایان نامه شما دربردارندهٔ چه مطالبی است؟ و سوم این كه موارد كارآفرینی زنان را هم برای ما توضیح دهید؟

▪ من هم تشكر می كنم از این كه وقتتان را در اختیار من قرار داده اید، رویكردی كه نسبت به این مسیله داشتم، اینگونه بود كه نگاه به زن عموماً در مطالعات، پژوهش ها و داستان ها همیشه یك نگاه ترحم آمیز بوده است و شاید هم ریشه تاریخی اش این بود كه زن یك عنصر ضعیف قلمداد شده و حتی خودش هم به این تضعیف خود كمك كرده است. از سوی دیگر، تاریخ ما هم یك تاریخ مذكر بوده و این مسیله نیز آن را تشدید كرده است، بنابراین هر چه قدر هم كه همه بخواهند حركتی در جهت توسعه زنان ایجاد كنند ـ به غیر از یك سری استثناها ـ عموماً چنین نگاهی دارند. اگرچه ممكن است واقعیت اجتماع ما این گونه باشد ولی به نظر من شناخت تصویر وضع موجود درجهت آگاهی بخشی خوب است، اما اگر فقط به این مسیله بسنده بكنیم، اتفاقی نمی افتد و حركت و مسیولیتی در ما ایجاد نمی شود كه بخواهیم این روند را تغییر بدهیم. نگاه من به این وضعیت به گونهٔ دیگری بوده است ـ نه این كه این فقط نگاه من باشد ـ ولی در مطالعاتی كه داشته ام، كمتر دیده ام كه به این مسیله توجه شده باشد.

به نظرم می رسد كه اصولاً ما باید نگرشمان را تغییر بدهیم و روی الگوها و نمونه هایی از زنان در عرصه های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی كار كنیم؛ این زنان حركت هایی ایجاد كرده اند كه می تواند امیدبخش و انرژی زا باشد، اینها كسانی بودند كه در متن همین جامعه زندگی می كردند ـ چه در روستا و چه در شهرها ـ با همین وضع موجود و با همین نگرش منفی موجود نسبت به زن، منتها امتیاز آنها این است كه در عرصه مدیریت و كارآفرینی ظرفیت بالایی دارند. این زنان كسانی بودند كه توانستند از موانع عبور كنند و پیام و نویدی بدهند و راه را هم برای خودشان و هم برای جامعه زنان باز و هموار كنند. اگر ما افراد محرك و مولد و مثبت را كه خودشان توانسته اند این چالش ها و موانع را كنار بزنند و از ایستایی و توقف و همچنین این روحیه كه دیگران راه را باز بكنند تا ما حركت بكنیم بگذرند، تكثیر كنیم تحولی در جامعه زنان ایجاد خواهد شد، اما اگر ما تنها روی یك تصویر از بدبختی و ضعف كه در حوزهٔ مسایل زنان هست ـ كه من انكار نمی كنم ـ متوقف بشویم، نه تنها هیچ كاری برای زنان نكرده ایم، بلكه ممكن است تنها برای خودمان منافع مقطعی ایجاد كرده باشیم. به نظر من اگر فقط تصویر وضع موجود را ترسیم كنیم، به خودی خود اتفاقی نمی افتد؛ بنابراین ما باید یك حركت برتر انجام دهیم كه زنان را به سمت كارآفرینی سوق دهیم یعنی به سمتی بروند كه تغییری در خودشان ایجاد بكنند و بتوانند در جامعه مؤثرتر واقع شوند.

● یعنی در واقع شما آمده اید بالندگی زن را نشان داده اید و نرخ رشد آنها را مطرح كرده اید و می گویید علاوه بر اینكه باروری موزون تولید نسل دارند، در مدیریت تولید نعمات مادی نیز اثرگذارند.

▪ بله، اینها كسانی نبودند كه از جای دیگری آمده باشند، اینها كسانی هستند كه از همین جامعه عبور كرده اند و به اینجا و به مقام كارآفرینی رسیده اند.

● و این یعنی خودجوشی زنان در جامعه.

▪ بله، بویژه آن كه نیمی از جمعیت جامعه ما را زنان تشكیل می دهند. در بحث توسعه نیز؛ توسعه زمانی در یك كشور اتفاق می افتد كه زن در آن جامعه توسعه پیدا كند، چرا كه زن عنصری است كه پرورش دهنده دیگران، هم زن و هم مرد، است و اگر فكرش تغییر نكند و نگرش و بینش و معرفت و بصیرت كافی به دست نیاورد و خود را به عنوان یك عنصر مسیول اجتماعی ـ كه بسیار مهم است ـ قلمداد نكند، در پروسه سیاسی، اقتصادی و اجتماعی كشور نمی تواند اتفاقی بیفتد. از این زاویه است كه به این موضوع حساس شدم و پایان نامه ای بر این اساس نوشتم. اگر ما با بهره بردن از تجربه كشورهای دیگر، شرایط محیطی خودمان را هم بررسی كنیم، آنگاه خواهیم دید كه چه استراتژی و یا چه راهكاری برای برون رفت از این ركود و ترویج و توسعه كارآفرینی زنان در جامعه خواهیم داشت.

● آیا پایان نامه خود را در جامعه تحقق داده اید و تداوم بخشیده اید؟

▪ این پایان نامه تقریباً تحولی در روند كار خودم ایجاد كرد، بنابراین بعد از آن پایان نامه احساس كردم كه به سمت تحقق نسبی نتایج مطالعه خود بروم. حدود 30% این مطالعه در جامعه روستایی و 70% در جامعه شهری بود. مشكل من در آن زمان این بود كه ما در ایران هیچ گونه پایگاه و بانك اطلاعاتی نداشتیم و دریافت این اطلاعات خیلی مشكل بود. به نظر من مهم ترین كاری كه باید توسعه پیدا كند، كشف كارآفرینان است. ما فكر می كنیم در روستاهایمان فقط كار می كنند، نه این گونه نیست بلكه هم كارآفرین روستایی و هم كارآفرین شهری داریم و كشف اینها بسیار مهم است، آن هم در جامعه ای كه ما پایگاه اطلاعاتی نداریم.

● شما می گویید یك عده كار می كنند و یك عده كارآفرین اند، ممكن است فرق این دو را بیان كنید؟

▪ كارآفرینی( (Entrepreneurship ، فرایند خلق ابتكارها و نوآوری ها و ایجاد كسب و كارهای جدید در شرایط پرابهام و خطرخیز از طریق كشف فرصت های محیطی و بسیج منابع است، عنصر متحرك كارآفرینی خلاقیت و نوآوری است. كارآفرین ) (Entrepreneur كسی هست كه ایده خلاقی دارد و ویژگی ها و خصلت هایی دارد كه او را از عامهٔ مردم جدا می كند. ویژگی های عمده كارآفرینی روحیه خلاقیت و نوآوری، ریسك پذیری، استقلال طلبی، میل به نتیجه، پشتكار، عزم، قدرت رهبری و آینده نگری است و در جهت رسیدن به آن قله كه در چشم انداز خودش می بیند، حركت می كند و راه را باز می كند.

● آن هم در شرایط بازدارنده؟

▪ بله، موانع و سدهای زیادی وجود دارند، اما كارآفرین ها نمی ایستند تا سفره ای آماده پهن شود و بنشینند در كنار آن سفره و كارآفرینی كنند، نه این گونه نیست. در واقع این ویژگی در آنها وجود دارد كه آن سفره را خود پهن می كنند.

● همین مشكل برای فارغ التحصیل خارج از كشور ما هم وجود دارد. می گویند وقتی به ایران می آییم كه شرایط آماده باشد. همه شرایط در خارج از كشور مثلاً آمریكا برای ما مهیاست تا بتوانیم كار كنیم. درحالی كه آنها باید خودشان كارآفرین شوند و با دستاوردهایشان كارهایی را راه اندازی كنند.

▪ ما در واقع در مورد كارآفرینی دو روی سكه داریم. یك روی سكه، بحث ما روی كسانی است كه خودشان كارآفرین هستند یا می خواهند در عرصه كارآفرینی وارد شوند. آن چیزی كه مطرح است این است كه علی رغم همه محدودیت ها و موانع، خودشان باید این قابلیت ها و ویژگی ها را در درون و وجود خود پرورش بدهند و به گونه ای رشد دهند كه علی رغم این موانع بتوانند راه را باز كنند و فرصت ها را فراهم كنند. در واقع قدرت ریسك پذیری و درگیرشدن با شرایط خطرخیز را داشته باشند، اما روی دیگر سكه، بستری است كه باید توسط دولت ایجاد شود. حتی در كشورهای سرمایه داری كه دولت نقش كمتری دارد. دولت به عنوان بسترساز و حمایت كننده و تسهیل كننده نقش فعالی دارد، مثلاً دولت امریكا در زمان ریگان با كسری بودجه روبه رو شد، با این همه تسهیلاتی برای ترغیب زنان به سمت كارآفرینی فراهم كرد كه موجب رشد 75 درصدی كارآفرینی زنان شد. در آن زمان با همین روش توانستند بخش عمده ای از كسری بودجه خود را پوشش بدهند، در واقع برای توسعه روند حركت خودشان از این ابزار خوب استفاده كردند، در ایران نیز دولت باید نقش بسترساز و تسهیل كننده داشته باشد و به هیچ عنوان نباید وارد اجرا شود. من در پروژه پایان نامه خود، راهكاری برای كارآفرینی زنان پیشنهاد داده ام كه سه استراتژی اصلی دارد: نخست حفظ نهاد خانواده است یعنی علی رغم این كه ما می گوییم زنان به این عرصه ورود جدی پیدا كنند اما به دلیل ارزش های مقبول جامعه ما در ابعاد ملی و مذهبی، خانواده به عنوان یك نهاد كوچك اجتماعی نقش عمده ای دارد.

استراتژی دوم، نقش دولت به عنوان حمایت كننده و تسهیل كننده است و دولت نباید به هیچ عنوان وارد عرصه اجرا شود گاه دولت اطمینانی به بخش غیر دولتی ندارد. درحالی كه تنها باید تسهیل كننده باشد به عنوان مثال باید نظام آموزشی را اصلاح كند. هم اكنون نظام آموزشی ما به گونه ای نیست كه روحیه خلاقیت و كارآفرینی از آن بیرون بیاید.برای كسی كه ایده خلاق دارد و می خواهد سرمایه گذاری كند، باید بتواند به راحتی به وام و اعتبارات و تسهیلات دست پیدا كند، همچنین زیرساخت های دیگر جامعه مثل فناوری اطلاعات، ارتباطات و امكانات باید در اختیار كارآفرین قرار گیرد.

استراتژی سوم، نقش بخش غیردولتی كه به طور مشخص بخش خصوصی و تشكل های حرفه ای هستند، اینها در واقع نهادهایی هستند كه می توانند نقش مجری و عامل اصلی را در فرایند كارآفرینی داشته باشند كه اینها را باید پیدا كنیم. اگر ما بتوانیم این حلقه ها را به خوبی به هم وصل كنیم، آن وقت می توانیم یك محیط امن اجتماعی، اقتصادی برای رشد و پرورش و توسعه كارآفرینی ایجاد كنیم.

● اگر بخش خصوصی را بخش مولد فرض كنیم، نه آن خصوصی كردنی كه عملاً مخصوصی كردن است؟

▪ نه، منظورم آن خصوصی كردن كه از دولت درمی آید نیست. آن خصوصی كردن كه عموماً از طریق كسب وكارهای كوچك و متوسط است كه رشد پیدا می كند، در بررسی ما تقریباً عموم كارآفرین ها ـ نه فقط خانم ها، آقایان هم همینطور ـ از خانهٔ خود كسب و كار را شروع كرده اند و الان به یك كسب و كار بزرگی دست پیدا كردند، براساس امكانات و توانایی هایی كه خود داشتند از كار كوچك آغاز كردند. بنابراین تفكیك بسیار مهم است. شما سیوال كردید كه پیامدها و كارهای بعدی چه بوده است؟ بعد از آن پایان نامه احساس كردم كه این جمع بندی باید نخست نهادینه و سپس استمرار پیدا كند، درنتیجه چند كار پژوهشی دیگر انجام دادم كه در همین حوزه بوده است. تاكنون حدود 250 نفر زن كارآفرین در ایران شناسایی شده است و علاوه بر آن هم علاقه مندیم كه زنان كارآفرین خارج از كشور را كشف كنیم و در واقع اینها را در پیوند با یكدیگر قرار دهیم و كاری كه الان انجام شده، مطالعات موردی (Case Study) حدود 50 نفر زن كارآفرین، از مرحله ایجاد و تأسیس تا مرحله بقا و توسعه تهیه شده كه 10 مورد آن در كتاب موجود است. روش تحقیق این مطالعه به صورت كیفی انجام شده، یعنی من از هیچ پرسش نامه ای استفاده نكردم. علتش هم این بوده كه خواسته ام مصاحبه ها عمیق و طولانی انجام شود و از درونش هم ابتكارها و نوآوری ها و هم چالش ها و محدودیت ها را بیرون آورم.