زن کمال جمال الهی در چشم و دل مولانا

پرتو حق است آن معشوق نیست خالق است آن گوییا، مخلوق نیست

(دفتر اول)

جرعه حسن است اندر خاك گش(1) كه به صد دل روز و شب می بوسی اش

(دفتر پنجم)

ملای روم در جغرافیای زمینی و زمانی خاصی زندگی می كرد كه همه گرایش ها، منش ها و خوی های عالی انسانی پایمال سم ستوران جهل و جور و فساد شده و مغولان همه چیز را نابود كرده اند. در چنین شرایطی انسان فرزانه و فرهیخته ای چون جلال الدین بلخی فرصتی یافته است تا از عالی ترین مبانی جامعه بشری سخنی بگوید و بر كرسی اصلاح تكیه زند و بی هراس از تكفیر و تفسیق روسای عوام درخصوص موضوع بسیار مهم، با ارزش و فراموش شده "زن" سخن بگوید.

با اندكی گذر و گذار در آثار ادبی پیش و پس از مولوی با تعابیر شگفت آوری از زن برمی خوریم، اما شاید تنها كسی كه توانسته حق مطلب را ادا كند، مولوی است. او مودبانه و با زبانی نرم، عالی ترین تعابیر را از زن در مثنوی آورده و عادلانه آنچه كه زیبنده و سزاوار است در مورد زن تعبیر و تفسیر كرده است. البته این مطلب اساسی و مهم را باید یادآور شد كه در اندیشه ها و نگاشته های مولانا و بویژه مثنوی كه بیشتر مورد نظر ماست به دو گونه اشعار كه گاه به ظاهر نقیض یكدیگرند برخورد می كنیم كه باید با تأمل به آنها نگریسته شود. در جاهای مختلف مثنوی معنوی تعابیری از مولانا دیده می شود كه خواننده تردید می كند و می گوید آیا ممكن است انسان دانا و اندیشه وری بزرگ همچون مولانا چنین تعبیرهای زننده ای از زن كرده باشد و این گونه زن را در پایین ترین جایگاه های انسانی جای داده باشد و در جاهای دیگر مثنوی دیده می شود كه عالی ترین تعابیر را از زن بیان می كند و او را در اوج عظمت انسانی قرار می دهد و تا نزد خدا او را بالا می برد. اگر در جایی از مثنوی دیده می شود كه زن مظهر كم خردی و بی ظرفیتی و وسوسه گری و ناتوانی و نماد نفس اماره بالسوء تعریف شده، نشانگر این است كه در آن زمان كه مولانا در آن عصر می زیسته این گونه به زن می نگریسته اند. وقتی انسان منزلت عالی الهی خود را در جامعه ای ندانسته باشد و به طور كلی كرامت انسانی او را پایمال كرده باشند و مشتی بی تعهد و فرصت طلب، مسلط بر جان، مال و ناموس مردمان شده باشند، زن كه سهل است، مردان نیز منزلت خود را درنمی یابند.

تعابیری كه در مثنوی آمده، ترسیم تمثیل گونه ای از وضعیت انسان در جغرافیای زمانی و زمینی مولاناست و بیانگر اوضاع فرهنگی عصر اوست و حضرت مولانا با دقت تمام همچون نقاشی چیره دست تصویر انسان ها و بویژه زن را به خوبی می نمایاند. اما آنجا كه بناست شخصیت اصلی عنصر انسان و بخصوص زن را نشان دهد، نگاه پیر بلخ آن چنان كریمانه و بزرگوارانه است كه كمتر كسی از شاعران و ادیبان و عارفان چنین تعابیری از زن در آثار علمی و ادبی خود آورده اند. نجم الدین رازی معروف به دایه در "مرصادالعباد" می نویسد: "همچنان كه اطفال را به چیزهای رنگین، آواز زنگله، نقل و میوه مشغول كنند، آدم را به معلمی ملایكه و سجود ایشان و بردن به آسمان ها و بر منبركردن و گرد آسمان ها گردانیدن و آن قصه های معروف كه گفته اند مشغول می كردند، تا باشد كه قدری نایره آتش اشتیاق او به جمال حضرت تسكین پذیرد و با چیزی دیگر انس گیرد و آن وحشت از وی زایل شود. او به زبان حال می گفت:

هرگز نشود ای بت بگزیده من مهرت ز دل و خیالت از دیده من

گر از پس مرگِ من بجویی، یابی مهر تو در استخوان پوسیده من

(یمین اصفهانی)

خطاب می رسید كه ای آدم در بهشت رو، و ساكن بنشین و چنان كه خواهی می خور، و می خسب و با هر كه خواهی انس گیر، "یا آدُم اسكُن اَنتَ وُ زوجكُ الجُنَه و كُلا مِنها رغداً حُیث شِیتُما" (بقره:35) هر چند می گفتند، او می گفت:

حاشا كه دلم از تو جدا دانَد شد یا با كس دیگر آشنا دانَد شد

از مهر تو بگلسد كه را دارد دوست وز كوی تو بگذرد كجا داند شد؟

چون وحشت آدم هیچ كم نمی شد و با كس انس نمی گرفت، هم از نفس او حوا را بیافرید و در كنار او نهاد تا با جنس خویش انس گیرد "و جُعُلَ مِنها زَوجُها لِیُسكن اِلَیها." (اعراف: 188)

آدم چون در جمال حوا نگریست، پرتو جمال حق دید بر مشاهده حوا ظاهر شده، كه "كُلُ جُمیلٍ مِن جُمال الله" ذوق آن جمال بازیافت. گفت:

ای گل! تو به روی دلربایی مانی وی می تو ز یار من به جایی مانی

وی بخت ستیزه كار، هر دم با من بیگانه تری، به آشنایی مانی(2)

تعبیر نجم الدین رازی بسیار جالب و تأمل برانگیز است.

شادروان نیكلسون در شرح دو بیت كه در آغاز مقاله آورده شد، از دفتر اول مثنوی، گفته نجم الدین را آورده و می گوید: "زن عالی ترین مثل زیبایی خاكی است، اما زیبایی خاكی هیچ نیست جز آن كه تجلی و بازتابی است از صفات الهی آنچه معشوق است صورت نیست آن."

خواه عشق این جهان، خواه آن جهان(3) (دفتر دوم)

پایان قرن ششم و آغاز قرن هفتم در تاریخ ایران، برهه ای بسیار مهم اما بسیار پرآشوب و فتنه است. ایران و اسلام در آن روزگار به لحاظ مرزی بسیار پیشرفته بود. حاكمان بی لیاقت و سلطه گر از دامنه كوه های هندوكش تا رود جیحون، دریاچه آرال، سواحل خزر، قفقاز، آسیای صغیر، تمام شمال آفریقا، عربستان و پاره ای از جنوب اسپانیا سلطه خود را گسترده بودند؛ همه این سرزمین های پهناور در زیر بیرق اسلام گرد آمده بود، اما درگیری های بین فرمانروایان سلسله های گوناگون، آسایش را از مردم سلب كرده بود. خوارزمشاهیان بر بیشتر سرزمین ها تسلط داشتند. پایتخت آنان خوارزم در ساحل جیحون و در جنوب آرال بود، اما حكومت های محلی دیگر چون اتابكان در آذربایجان و سلغریان در فارس و فرمانروایان هزار اسبی در لرستان حكومت می كردند. این دوره از نظر علوم، فلسفه، ادب و تصوف دوره ای بس درخشان است، اما از نگاه اجتماعی، تباهی و انحطاط اخلاقی و اختلافات فرقه ای میان نحله های اهل سنت، جماعت، شیعه، فلاسفه و متصوفه در اعلی درجه و از همه مهم تر از اواخر قرن پنجم تاخت و تاز صلیبیان به مرزهای غربی بلاد اسلام دروازه های فتنه و بلا را به روی مسلمانان باز كرده بود و اما در قرن بعد یعنی قرن ششم، هجوم تاتار سرزمین ایزدی ما را غرق پریشانی و ناامنی كرده بود. باید پذیرفت كه از این بادهای سرد و سموم كه بر صحنه بوستان ایران زمین وزیدن گرفته بود، نجم الدین رازی یا بعد از او ملای روم تولد یافتند و درخشیدند.

آیا می شود گفت كه كسی بتواند در مورد زن كه حتی تا همین امروز موضوعی فراموش شده به حساب می آید، مطلبی مهم و اساسی نگاشته با بنگارد؟ در چنین وضعیت هولناكی مثنوی معنوی به رشته نگارش درآمده است. مولانا تك ستاره ای است كه در آسمان ادب و فرهنگ ایران درخشیده و دیدگاه او پیرامون "زن" قابل توجه است:

"زُین للناس" حق آراسته ست زآنچه حق آراست، چون دانند جست؟(4)

چون پی "یُسكُن الیها"ش آفرید كی تواند آدم از حوا برید؟

رستم زال ار بوُد، از حمزه بیش هست در فرمان اسیر زال خویش

آن كه عالم بنده گفتش بدی "كلمینی یا حمیرا" می زدی(5)

(دفتر اول)

باز در پیرامون این ابیات نیكلسون در شرح خود می نگارد كه:

"این جرعه جمال الهی آمیخته به خاك عشق آمیز است كه شب و روز به صد دل آن را می بوسی."

جرعه حسنِ است اندر خاكِ گش كه به صد دل روز و شب می بوسی اش

(دفتر اول)

می افزاید: كه چون ابلیس از حق تعالی خواست تا وسیله ای بهر اغوا و وسوسه نفس به او بخشد كه خلایق تاب مقاومت در برابرش نیاورند، حق تعالی زیبایی زن را به او وانمود و ابلیس از تجلی شكوه الهی مبهوت شد (البته باید توجه داشت كه این همه مطالب در پیرامون داستان زیبای آدم در قرآن كریم جنبه تمثیلی و نمادین دارد و معمولاً در بیشتر متون دینی به صورت سمبولیك بیان شده و تعبیرات اسطوره ای و میتولوژیك مورد استحسان مفسران و معبران گشته است و این بسیار دقیق است. نگارنده)

گوییا حق تافت از پرده رقیق.... شاعر حجاب صورت را كنار می زند و جمال ازلی حق را كه الهام بخش و معشوق همه عشاق است، در زن مشاهده می كند و او را به اعتبار اصل خلقت او واسطه ای می بیند؛ به مفهوم حقیقی كلمه كه جمال قدیم الهی خود را در او متجلی می سازد و به فعالیت خلاقه می پردازد، زن، از این دیدگاه كانونی است بهر تجلی الهی و می توان او را با قدرت حیات بخش فروغ او یگانه دانست.(6)

مترجم دانشمند شرح مثنوی، نیكلسون مطلبی را از شرح ولی محمد اكبرآبادی كه از شارحان مهم مثنوی است، نقل می كند كه "باید دانست كه شهود حق سبحانه، مجرد از مواد ممكن نیست و شهود او در ماده انسانی كامل تر است از شهود او در غیر انسانی و در افراد انسان شهود او در زن كامل تر است از شهود او در مرد، زیرا كه شهود حق یا به صفت فاعلیت است یا به صفت منفعلیت یا به حسب هر دو كه هم فاعل باشد و هم منفعل. پس مرد وقتی كه مشاهده كرد حق را در ذات خود، از حیثیتی كه ظهور زن از مرد است، مشاهده كرد حق را در فاعل، و وقتی كه مشاهده كرد حق را در ذات خود، بی ملاحظه ظهور زن از خویش، مشاهده كرد حق را در منفعل چرا كه وی منفعل است از حق بلاواسطه كه مخلوق اوست و وقتی كه مشاهده كرد حق را در زن، پس مشاهده كرد در فاعل و منفعل هر دو و فاعلیت حق در صورت زن از آن است كه در این مظهر تصرف می كند در نفس مرد تصرف كلی، و می گرداند مرد را منقاد و محب خود و انفعالیت حق در مظهر زن آن است كه حق در این مظهر محل تصرف مرد است و محكوم امر و نهی اوست، پس شهود شخص، حق را در زن مشاهده حق است در صورت فاعلیت و منفعلیت هر دو، پس كامل تر باشد از شهود در جمیع مظاهر؛ و همین است غرض حضرت مولوی از این مصراع كه "خالق است آن گوییا مخلوق نیست" چه ذات حق سبحانه صاحب هر دو صفت فعلی و انفعالی است و زن مظهر این هر دو، پس خالق باشد نه مخلوق."(7)

اكبرآبادی اظهار می دارد كه بخش اصلی این تفصیل از شرح داود قیصری بر فصوص الحكم ابن عربی گرفته شده است و شخص ابن عربی مسیول آن نیست، اما با مراجعه به فصوص عكس این مطلب روشن می شود. او در ادامه سخن خود چنین استدلال می كند كه زن به تنهایی این دو وجه آفرینش را در خود جمع دارد، حال آن كه مرد تنها یكی از این دو وجه را داراست. مرد در امر ایجاد و تكوین فاعل است و بس و زن هم فاعل است و هم منفعل (منفعل از جهت آبستن شدن و فاعل از جهت رشد دادن و پروریدن جنین) در تمام این مطالب غرض اصلی مولانا جلال الدین ـ كه در آن، جای هیچ شبهه ای نیست ـ حركت و عمل طبیعی و جسمی زن نیست، بلكه مراد او خوی های الهی ذاتی و روحانی نهفته در وجود اوست كه در مرد عشق می آفریند و او را سبب می شود تا در طلب وصال، با معشوق حقیقی برخیزد.(8)

مولوی كلاً نسبت به زن نظری بسیار كریمانه و با احترام داشت، با سخت گیری های متعصبانه ای كه در زمان او معمول بود. كاملاً مخالف بود. او به كرامت ذاتی انسان و بخصوص زنان می اندیشید. در كتاب خود "فیه ما فیه" آورده است كه "هرچند زن را امر كنی كه پنهان شو، ورا دغدغه خود را نمودن بیشتر شود و خلق را نهان شدن او رغبت به آن زن بیش گردد، پس تو نشسته ای و رغبت را از دو طرف زیادت می كنی و می پنداری كه اصلاح می كنی و نكنی. او بر آن طبع نیك خود و سرشت پاك خود خواهد رفتن. فارغ باش و تشویش مخور. و اگر به عكس این باشد، باز همچنان بر طریق خود خواهد رفتن. منع، جز رغبت را افزون نمی كند علی الحقیقه."(9) مولوی هشدار می دهد كه سخت گیری بخصوص در مورد زنان آن قدر ناپسند است كه درنهایت آثار بس مخرب و منفی به بار خواهد آورد و مفسده ای جبران ناپذیر.

در داستان قلعه ذات الصور كه بس طولانی و بسیار پرمطلب است، مولوی صراحتاً می گوید هشیار باشید كه هوا و هوس شما را به بیراهه نكشاند كه به بدبختی ابدی دچار خواهید شد.

هین مبادا كه هوستان ره زند كه فتید اندر شقاوت تا ابد

از خطر پرهیز آمد مفترض بشنوید از من حدیث بی غرض

در فرج جویی خرد سر تیز به از كمینگاه بلا پرهیز به

گر نمی گفت این سخن را آن پدر ور نمی فرمود: "زان قلعه حذر"

خود بدان قلعه نمی شد خیلشان خود نمی افتاد آن سو میلشان

كان نَبد معروف، بس مهجور بود از قلاع و از مناهج دور بود

چون بكرد آن منع دلشان زان مقال در هوس افتاد و در كوی خیال

رغبتی زین منع در دلشان بِرست كه بباید سِر آن را باز جست

كیست كز ممنوع گردد ممتنع چون كه "الانسان حریص ما منع"(10)

نهی بر اهل تُقا تبغیض شد نهی بر اهل هوا تحریض شد

(دفتر ششم)

داستان های شنیدنی و خواندنی بسیار در مثنوی است كه نشان می دهد تعصب و سخت گیری ـ بخصوص نسبت به زنان ـ چه اندازه زیان بخش و تخریب گر و جبران ناپذیر است. مولانا ـ بنا به آنچه روایت كرده اند ـ بسیار بزرگوار و آزاده بود و نسبت به همه انسان ها نگاهی احترام آمیز داشت و بویژه نسبت به زنان بسیار احترام می كرد. محمد افلاكی نقل می كند هنگامی كه جلال الدین بلخی در پاره ای از مجالس زنان حضور پیدا می كرد، زنان سر تا پای او را گلباران می كردند. افلاكی می افزاید كه زنی بود گرجی خاتون نام كه از مریدان مشتاق مولانا بود كه به نقاشی چیره دست فرموده بود تا تصویر مولوی را برای او نقاشی كند تا پیوسته همراه او باشد، زیرا كه تاب دوری مولانا را نداشت.