بانوان در تاریخ معاصر

امام خمینی(ره) معتقد بود: اسلام به زنان بیشتر از مردان بها داده و فقه شیعی بهترین دفاع را از حقوق زنان به عمل آورده است. این دیدگاه، نكته های مهمی را برمی انگیزد و سرفصلهای تازه ای را درخصوص نقش و جایگاه زن در جامعه امروز ایران می گشاید. به هرحال نباید تمامی جنبشهای مربوط به آزادی و حقوق زن را با تباهی و بی بندوباری گره زد. آزادی زن باید از مفهومی كه تداعی كننده فساد است، به مفهومی كه بالندگی و كارآمدی زن را در كنار عفاف و پاكدامنی می نشاند، تغییر یابد. بررسی وضعیت تاریخی و قانونی زنان در ایران معاصر موضوعی است كه در مقاله زیر بررسی شده است.

زن در طی تاریخ، بنابر مقتضیات فرهنگ حاكم بر جوامع، در حاشیه تحولات قرار داشت و خود نیز این موضوع را به عنوان یك حقیقت غیرقابل تغییر و اجتناب ناپذیر پذیرفته بود. پس از انقلاب صنعتی به تدریج زن از حاشیه به متن تحولات كشیده شد. ازآن پس زن نقش مولد یافت اما با تكامل صنعت و رشد تولید و ضرورت مصرف، استفاده از زنان در جهت ایجاد انگیزه برای مصرف مد نظر قرار گرفت.

اندیشه برابری زن و مرد در اروپا، در دوره روشنگری خود را بیشتر نشان داد. به نظر اندیشمندان این عصر برای رفع كاستیها می بایست اصلاحات اجتماعی صورت گیرد، زنان آموزش ببینند و قوانین ناعادلانه دگرگون شوند. به اعتقاد فلاسفه فرانسوی كاستیهای زنان ناشی از قانون طبیعت نبود بلكه ناشی از شرایط زیست آنها بود و بنابراین ضرورت داشت زنان تواناییهای ذهنی خود را توسعه دهند و از این راه صاحب فضایل برتر شوند. ولتر بی عدالتی را عامل فرودستی زنان در جامعه می دانست. كندرسه معتقد بود باید به زنان حقوق اجتماعی و سیاسی برابر داده شود و تام پین، اندیشمند امریكایی كه هدف انسانها را در جامعه حفظ حقوق طبیعی، مدنی و سیاسی آنها می دانست، خواهان بسط این حق به زنان بود و وضعیت موجود زنان را در كشورهایی كه به نظر خوشبخت می آمدند، محكوم می كرد. خود زنان نیز به تدریج تحت تاثیر این افكار قرار گرفتند و بر حقوق برابر خود با مردان تاكید كردند.[i]

آنچه گفته شد، درباره تحولات فكری اروپا درخصوص زنان بود اما چنانكه می دانیم، دین اسلام بسیار پیشتر به این مسایل اشاره و تاكید نموده است. حال آیا باید گفت وضعیت زن در ایران ــ به عنوان یك كشور مسلمان ــ تاقبل از این تحولات بهتر از اروپا بود؟

در ایران تا پایان دوره قاجار، نامی از زن و حقوق و آزادی زنان نیست. هر چند گاهی زنان برجسته، تاریخ را رقم زده اند اما این امر عمومیت نداشت. باید اذعان داشت كه زنان ایرانی در اواخر دوره قاجاریه در وقایعی چون نهضت تنباكو و انقلاب مشروطیت، نقشی فعال و مستقیم ایفا نمودند اما این حضور جرقه ای بیش نبود و دربرگیرنده پیامد مثبتی كه زمینه ساز و تسهیل كننده تامین حقوق ابتدایی آنان برای ورود به متن تحولات باشد، به شمارنمی رود. در عصر پهلوی شعار آزادی زنان در محور سیاستها قرار گرفت و زنان توانستند از برخی حقوق برخوردار شوند اما در عمل همچنان در حاشیه بودند. در این دوره حضور زنان صرفا یك حضور كمی بود و درواقع آنها عملا غایب بودند. علیرغم چنین پیشینه ای، زنان در مقطع انقلاب اسلامی 1357 به صحنه آمدند و قدرت نهفته و بالقوه خود را برای حضور در تحولات انقلاب نشان دادند. این مقاله قصد دارد سیر تحول حضور زنان از نهضت تنباكو تاكنون را با این فرضیه كه حضور و حقوق زنان در جمهوری اسلامی بیش از دوره های پیش مدنظر قرار گرفته، به طور اجمال مورد بررسی قرار دهد.

● حركتهای سیاسی زنان پیش از مشروطه

نظام حكومتی ایران تا سال1906.م/1285.ش به شیوه استبدادی و از نوع سلطنتی بود و مردم در تعیین خط مشی سیاسی كشور نقشی نداشتند. دراین بین، موقعیت زنان از حیث حضور در مسایل سیاسی و اجتماعی قابل مقایسه با موقعیت مردان نبود. مردان تمام مشاغل را از بالا به پایین در اختیار گرفته بودند اما زنان فقط در چارچوب زندگی سنتی تحرك داشتند. درواقع چهره سیاسی ــ اجتماعی ایران مذكر بود. گاهی هوای آزادی و آزادگی، تنی چند از زنان را به شور و شوق فرامی خواند كه آن هم در حیطه شعر و شاعری خلاصه می شد. هر چند در دوره های مختلف، بعضی زنان ــ آن هم از ورای قدرت دربار و سلطنت ــ به نقش آفرینی پرداخته اند و تحولات را رقم زده اند، اما اینطور نبود كه حضور زنان مستمر و مداوم باشد.[ii]

در دوره قاجار نیز مانند دوره های قبل، زن در خانه بود و تقریبا هیچ ارتباطی با خارج از محیط خانواده نداشت. عقیده عمومی بر این بود كه زن مطلقا باید مطیع اوامر شوهر باشد و ازاین رو دختران به گونه ای تربیت می شدند كه پس از ازدواج شخصیت خود را در مقابل شخصیت شوهر فراموش كنند و تولید نسل، نگهداری و پرورش فرزندان را وظیفه شرعی و اصلی خود بدانند.

در خارج از محیط خانه و خانواده، فعالیت و كوشش اجتماعی تنها منحصر به مردان بود. هیچگاه زنان در این فعالیتها شركت نداشتند و فقط در تعدادی از مشاغل اجتناب ناپذیر مانند كارگری در حمام زنانه، آرایشگری، مشاطه گری، حجامت زنان و دختران و پسران خردسال، مامایی، پرستاری از زنان بیمار، كلفتی و شیردادن به بچه ها و...[iii]، حضور زنان مشاهده می شد.

برخی تحلیلگران اجتماعی نهضت مشروطیت را سرآغاز نوینی برای حضور زن در اجتماع محسوب می كنند. اما لازم به ذكر است كه حتی پیش از مشروطیت نیز زنان در پاره ای تحولات نقش آفرینی كرده اند كه در زیر به بررسی تحولات مذكور می پردازیم.

1) جنبش اعتراض آمیز زنان علیه امتیاز توتون و تنباكو:

ناصرالدین شاه در سال 1269.ش/1309.ق امتیاز توتون و تنباكو را به یك فرد انگلیسی به نام تالبوت واگذار كرد. در ازای آن، شركت تالبوت متعهد شد مبلغ پانزده هزار لیره و یك چهارم سود سالانه خود را به ایران بپردازد. در پی عقد این معاهده، انگیزه های متفاوتی باعث شد اقشار مختلف مردم برضد این امتیاز اعتراض نمایند و این اعتراض، اولین حركت مردمی علیه سیاستهای شاه و درباریان به شمار می رفت. اعتراضات چنان وسیع شد كه شاه به ناچار عقب نشینی كرد و امتیاز مذكور سرانجام لغو گردید.[iv] در این حركت، زنان نیز در كنار مردان از آغاز تا پایان حضور داشتند، چنانكه وقتی خبر رسید شاه اتمام حجتی برای میرزای آشتیانی فرستاده كه یا در ملأ عام قلیان بكشد و یا به عتبات برود، زنان پیشاپیش مردان به اعتراض علیه حكومت پرداختند. جمعیتی بالغ بر چندین هزار نفر، به منزل میرزای آشتیانی آمدند و سپس درحالی كه زنان در جلو و مردان پشت سر آنها حركت می كردند، به طرف قصر سلطنتی روانه شدند. منظره جمعیت زنان كه اغلب بر روی سرهای شان لجن مالیده بودند و با فریاد یاعلی و یاحسین ناله می كردند، دلخراش بود. جمعیت برای رسیدن به ارگ می بایست از میان بازار عبور می كرد. زنان وقتی به سبزه میدان رسیدند، به بازار ریختند و هر دكانی كه باز بود، بستند و اگر كسی سرپیچی می كرد، دكانش در معرض غارت قرار می گرفت. پس ازآن جمعیت مرد و زن با گریه و زاری و فریاد وااسلاما، واشریعتا به ارگ رسیدند.[v] به هر حال پس ازآنكه امین السلطان قبول كرد امتیاز را مرتفع و معامله را فسخ نماید، قرار شد آقایان علمای درباری بر منابر، اعلان جهاد را تكذیب كنند و به مردم برسانند كه شما با پادشاه طرف هستید و استرداد حقوق خویش را خواهانید. امام جمعه در بالای منبر همین مضمون را نطق كرد و یك دفعه صدای زنان و ضجه آنها بلند شد كه: اگر امروز مردان ما مانند زنان در خانه بنشینند، ما زنان جامه مردان می پوشیم و حق خود را از دست نمی دهیم. این چه فرمایشی است كه می فرمایید. ما نه با پادشاه طرفیم نه با كس دیگر، ما اجرای حكم خدا را خواهانیم. [vi]

امام جمعه سعی كرد آنها را به سكوت و آرامش دعوت كند اما زنان شروع به فحاشی كردند و چند نفر هم به طرف منبر دویدند و او را پایین كشیدند.[vii]

علاوه بر عموم زنان، زنان حرم شاهی نیز در تحریم تنباكو شركت كردند و حكم آیت الله میرزای شیرازی اندرون شاهی را نیز تحت تاثیر قرار داد، تاجایی كه قلیانها را شكستند و در اعتراض شاه، گفتند همان كس كه ما را به شما حلال كرده، همان كس قلیان را بر ما حرام كرده است. مشاركت زنان در اعتراض به امتیاز تنباكو، تنها مختص زنان تهران نبود بلكه در شهرهای دیگر نیز زنان به طورجدی تنفر خویش را از چنین امتیازی اعلام داشتند. در تبریز زنان به رهبری زنی به نام زینب در اعتراض به قرارداد مذكور به همراه مردان برخاستند. بازار تعطیل شد و در حدود بیست هزار نفر مسلح به شاه تلگراف كردند كه امتیاز را نمی پذیرند. ماموران دولتی پس از چند روز با فشار و ارعاب، مردم را به گشودن مغازه ها مجبور می كردند اما چندساعتی از گشوده شدن بازار نمی گذشت كه بار دیگر دسته ای از زنان به زور اسلحه بازار را می بستند و به سرعت صحنه را ترك می كردند.

در شیراز نیز زنان در كنار مردان به اعتراض علیه امتیاز پرداختند. حكمران شیراز، سیدعلی اكبر فال اسیری را كه خطابه های تحریم آمیزی در مورد امتیاز گفته بود، دستگیر و تبعید كرد. به دنبال این قضیه، زنان و مردان در اعتراض به او در شاهچراغ جمع شدند و تعدادی نیز به بستن بازار اقدام نمودند.[viii]

چنانكه ملاحظه می شود، نقش زنان در جریان اعتراض به امتیاز توتون و تنباكو برجسته بود اما ذهنیت اجتماعی رایج در آن دوره، باعث شد زنان نتوانند از تحركات خود به نفع خودشان استفاده كنند. در آن زمان زنان از نظر عرف، موجوداتی ضعیف به شمار می آمدند؛ ازاین رو ماموران دولتی علاوه برآنكه به خاطر نامحرم بودن حق زدن زنان را نداشتند، این اقدام را دون شان خودشان می دانستند، ضمن آنكه تعرض به زنان به خاطرآنكه حفظ حرمت و عفافشان مورد نظر همه بود و می توانست باعث تحریك و خشم بیشتر مردان شود. این مساله باعث شده بود زنان در این وقایع بسیار موثر واقع شوند و بنا به این تجربه، در جنبشهای دیگر نیز پیشگام شدند. كاساكوفسكی می نویسد: چون زنان ایرانی چادر به سر می كنند، شناخته نمی شوند، بنابراین می توانند جاروجنجال راه بیندازند و زدن آنها ممنوع و گناه شمرده می شود. بنابراین در تمام حركتها از مردان جسورترند و نقش اساسی برعهده آنها است.[ix]

2) جنبش اعتراض آمیز زنان در قحطی بزرگ سال 1277.ش:

بحرانها و مشكلات اقتصادی دوران قاجاریه، همواره عرصه را بر مردم تنگ می كرد. قحطی بزرگ سال 1277.ش باعث شد تهیه نان برای مردم به دغدغه اساسی تبدیل شود. مهمترین عامل كمبود نان، احتكار غلات و فروش آن به بهای گزاف توسط دولتمردان و متمولان بود. در این جریان نیز زنان پیشگام اعتراض بودند و به طرق مختلف به ابراز نارضایتی پرداختند. آنان برای بیدارساختن وجدان دولتمردان، بست می نشستند و یك بار حتی در قالب دو دسته به سفارتهای روس و انگلیس رفتند تا از نمایندگان دول مذكور بخواهند مشكل پیش آمده را با شاه ایران درمیان گذارند. این اقدامات زنان گاه حتی با خشونت توام می شد.

در یكی از اعتراضات زنان، زمانی كه شاه از شكار بازمی گشت، زنان به طرف كالسكه شاهی رفتند تا اعتراض خود را به گوش شاه برسانند اما دراین اثنا با محافظان شاه درگیر شدند تااینكه عاقبت شاه به آنان وعده هایی برای رفع مشكل داد.[x]

● نقش زنان در مشروطه و رویدادهای آن

نهضت مشروطه، حاصل تلاش و جانبازی افراد بسیاری بود كه زمینه آن را مهیا كردند و در راه تحقق آرمانهای آن كوشیدند. این نهضت راهگشای اعتراضات بعدی شد و پس از مشروطه، حكومت قاجاریه جز آشوب سیاسی و اجتماعی، چیز دیگری تجربه نكرد.

زنان در تمام لحظات این حركت مهم سیاسی ــ اجتماعی فعالانه حضور داشتند. آنها بارها بست نشستند و عهده دار مسیولیتهای مهمی در عرصه مقاومت بودند. آنان ضمن همراهی با مردان، به هنگام آمدن علما به مسجد برای سخنرانی، مسیولیت حفظ جان آنها را بر عهده می گرفتند. یكی از این زنان، همسر حیدرخان تبریزی بود. وی زنی نیرومند بود و به همراه چندتن از دیگر زنان آزادیخواه تهران، حفاظت از علما به هنگام سخنرانی در مساجد را بر عهده داشت. در زمان مهاجرت صغری، زنان و مردانی كه در شاه عبدالعظیم سكونت داشتند، با شركت در مجالس وعظ علما، به حمایت از نهضت ضداستبدادی می پرداختند. هنگامی كه عین الدوله سعی كرد به زور علما را بازگرداند و برای این منظور امیربهادر و تعدادی از تفنگچیان را به حرم حضرت عبدالعظیم فرستاد، زنان با رفتن به بالای بامهای صحن حرم، آماده بودند تا در صورت هتك حرمت به مرقد یا علما، تفنگچیان را سنگباران كنند. این اقدام جسورانه زنان باعث شد نیروهای حكومتی بدون نتیجه به تهران بازگردند.[xi]

زنان حتی سعی می كردند خود به طورمستقیم مشكلات را به گوش شاه برسانند. آنها زمانی كه شاه برای دیدار امیربهادر به منزل وی می رفت، دور كالسكه شاهی جمع شدند و از شاه خواستند برای بازگشت علما اقدام كند. آنها فریاد می زدند: ما آقایان پیشوایان دین را می خواهیم. ما مسلمانیم و حكم آقایان را واجب الاطاعه می دانیم. عقد ما را آقایان بسته اند. خانه های ما را آقایان اجاره می داده اند. تمام امور ما در دست آقایان بوده و هست. چطور راضی می شویم علما را نفی بلد و تبعید نمایند. ای شاه مسلمان بفرما رؤسای مسلمانان را احترام كنند. علمای اسلام را خوار و ذلیل نكنند. ای پادشاه اسلام اگر وقتی روس و انگلیس با تو طرف شوند، شصت كرور ملت ایران به حكم این آقایان جهاد می كنند. [xii]