زن، اجتماع، اشتغال و پیامدهای آن-مجله مادر و کودک گوپی

● دوران پدرسالاری

در دوران پدرسالاری - که در نظام های بسته و با فرهنگ روستایی نگرش مسلط محسوب می شود- خصلت انحصارگرایانه در بخش فوقانی هرم طبقاتی، زنان را بسان کارخانه تولید انسان انگاشته و جهت تولید نسلی قوی، زیبا و برتر خیل عظیم آنان را گلچین و به کاخ ها گسیل داشت و به هنگام مرگ، آنان را دسته جمعی در گور دفن یا به قعر دریا و رودخانه ها می افکند.

محرومیت های حسی، زمینه های تعامل اجتماعی را محدود کرده و منجر به بروز رفتارهای هیجانی ناخواسته ای شد که بعدها زن به عنوان جنس فراموش شده ، ضعیف و فاقد عقل معاش نامیده شد. لیکن با رشد و توسعه صنعت، حضور زنان در کسب مهارت ها و تخصص های علمی در روند تولید انبوه و ضعیف به عنوان نیروی کار فکری و جسمی تثبیت شد.

● زن در ایران

در کشور ما نقش زن در تولید خلاق اجتماعی حدود یک قرن سابقه دارد که همگام با مشارکت آنان در انقلاب مشروطه و پشتیبانی از متمم قانون اساسی به تدریج آغاز و در اولین گام جهت اشتغال به فرهنگ و مدرنیسم با توجه به ویژگی های ملی و دینی رویکردی جدی داشت. احداث مدارس و نشریات و حرفه معلمی و روزنامه نگاری و کحالی ( چشم پزشکی ) زمینه را برای گام های بعدی اشتغال آماده نمود. بررسی نشریات بعد از انقلاب مشروطه نشانگر شکل گیری هویت زنان در مشارکت های اجتماعی است.

کندی تکامل اجتماعی و رکود در قشربندی طبقات اجتماعی (بررسی علل آن خود مقوله ای جداگانه است) تا سال 1341 به محدودیت دسترسی زنان به اشتغال دامن زد. لیکن پس از رفرم ناموزون سال 41 و متعاقب آن افزایش درآمد ملی به خاطر افزایش قیمت نفت، نقش موثری در گسترش کارگاه های تولیدی و کسب تخصص های پیچیده برای زنان به وجود آمد و به رشد مشارکت زنان منجر شد.

پس از انقلاب، در دهه اول، سیاست اقتصادی دولت و وقوع جنگ تحمیلی به دلیل وجود دو سیستم متمرکز و موازی (دولت و نهادهای عمومی مستقل)، امکان توسعه اقتصادی و ایجاد اشتغال وجود نداشت، لیکن پس از جنگ به رغم کمبود متخصص به خاطر مهاجرت بخشی از کارشناسان اعم از مرد و زن به کشورهای صنعتی، رویکرد به تربیت کادرهای متخصص در دو برنامه کلان، اشتغال زنان را تسهیل نمود تا جایی که 30 درصد جمعیت فعال کشور را دربرگرفت (این میزان در کشورهای صنعتی حدود 42 درصد می باشد...) بررسی شاخص های رشد جمعیت فعال کشور از سال 1355 تا 1375 مبین آن است که به رغم افزایش جمعیت به میزان صددرصد و مهاجرت نیمی از روستاییان به شهرها میزان بیکاری زنان 13 درصد است.

 

● اشتغال اولین مطالبه زنان

در کشور ما طبق بررسی که بر روی مطالبات زنان انجام گرفته است، اشتغال به عنوان اولین مطالبه زنان مطرح شده است. یافته ها نشان دهنده اشتراک این مطالبه در همه لایه ها و اقشار بوده است. ورود خیل عظیم جوانان به بازار کار در سال های اخیر و رشد ناکافی فرصت های شغلی موجب شده است که نرخ بیکاری این گروه به صورت مضاعف افزایش یابد. عدم تعادل جنسیتی نرخ بیکاری، در بین جوانان نیز مشهود است. تحقیقات نشان داده است که در سال های آینده تعداد کثیری از دختران فرصت ازدواج نخواهند داشت. نرخ طلاق نیز رو به افزایش است و این امر بر تعداد خانوارهای زن سرپرست خواهد افزود. این خانوارها با احتمال بیشتری زیر خط فقر قرار می گیرند وانواع آسیب های اجتماعی، زندگی آنها و افراد تحت سرپرستی آنان را تهدید می کند که همه این عوامل در کنار بالا رفتن سطح تحصیلات دختران، بر تقاضا و ضرورت اشتغال زنان می افزاید. با توجه به ساختار سنی جمعیت و افزایش تاریخی نرخ مشارکت زنان، عدم توجه به ویژگی ها و تغییر و تحولاتی که در بازار کار در حال روی دادن است، می تواند منجر به رشد قابل توجه نرخ بیکاری زنان و جوانان گردد که علاوه بر هدر رفتن بخش عمده ای از سرمایه انسانی کشور و دور شدن از توسعه متوازن و پایدار، موجب تشدید دوگانگی و پیامدهای نامطلوب اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی چون طلاق، اعتیاد، فساد، انواع جرم و جنایت و... در جامعه خواهد شد. بنابراین برای جلوگیری از ایجاد بحران و بویژه مقابله با از بین رفتن فرصت ها، برنامه ریزی نیروی انسانی بویژه برنامه ریزی بازار کار زنان ضروری است. ابعاد مسایل حوزه اشتغال زنان را باید با توجه به همگرایی لایه های دین و اصول حاکم بر خانواده، شخصیت زن و شیونات وی ارزیابی نمود. اشتغال زنان به عنوان یک حق و نه یک تکلیف، علاوه بر مزایا و پیامدهای مثبت، همانند مشارکت در توسعه اجتماعی و اقتصادی و کمک به درآمد خانواده دارای معایب و پیامدهای منفی نیز هست. از جمله این پیامدها می توان به تعارض نقش ها و آسیب کیان خانواده و تربیت نسل و فشار مفرط بر زنان اشاره کرد که در برخی از موارد، دامنگیر خانواده و اجتماع می شود.

● مشارکت زنان در توسعه

موضوع اشتغال زنان یکی از مهمترین موضوعات در حیطه علوم سیاسی و علوم اجتماعی و علوم حقوق به شمار می آید. مشارکت و نقش زنان در توسعه کشور امری است که در چند دهه اخیر به آن توجه بسیار شده است.

موضوع اشتغال زنان نه تنها در جامعه ما، بلکه در سطح جهان، مسیله مهم و قابل توجهی است. دوره پس از جنگ جهانی دوم (از سال 1945 به بعد) را می توان به عنوان نقطه عطفی در تغییر موقعیت زنان، اشتغال آنها و دستیابی آنان به حقوق و دستمزد مستمر یاد کرد. پس زنان در محدوده ای گسترده تر، به تدریج دارای دو نقش شدند یعنی نقش مادری و خانه داری و نقش تولیدی و اقتصادی. در دهه 1950 و 1960 ورود زنان به بخش های اقتصادی و خدماتی در جوامع صنعتی افزایش یافت و سپس آثار آن به سایر جوامع جهان نیز راه پیدا کرد. اشتغال زنان در قرن بیستم، به تدریج ساختار خانواده را نیز متحول نمود.

● بی مهری به نهاد خانواده

مهمترین مسیله ای که درباره اشتغال زنان در جریان توسعه باید مورد توجه قرار دهیم وجود نقش های متعددی است که زنان باید به عنوان همسر و مادر به عهده گیرند و به صورت سنتی به آن عمل کنند که گاه با نقش های جدیدتر آنان به عنوان فرد شاغل در خارج از خانه در تعارض است.

 

متاسفانه یکی از پیامد های جنبش فمینیسم، تغییر نظام ارزشی و تزلزل خانواده است. صاحب نظران اعتقاد دارند تاکید بیش از حد بر حقوق اجتماعی سیاسی و مدنی و در اولویت قرار دادن اشتغال اقتصادی از یکسو و عدم توجه لازم به اخلاق در کنار حقوق و بی مهری به نهاد خانواده و تحقیر وظیفه مادری و همسری از سوی دیگر، عملا زیان های جبران ناپذیری به همراه داشته است. کم شدن میزان ازدواج و ازدیاد طلاق و سست شدن خانواده و نقش فراوان آن در ناامنی اجتماع و بروز فساد و فحشا از آثار طبیعی تغییر نظام ارزشی است.

آیا زن باید در صنعت، کشاورزی و تجارت و امور خدماتی حضوری فعال داشته باشد؟ آیا آفرینش و طبیعت جسمی و روانی او با کار بیرون از خانه سازگاری دارد؟ روشن است که مهمترین وظیفه زن، خانه داری و پرورش فرزندان است. بنابراین، بهتر است اشتغال زن متناسب با شیونات زنانه طراحی گردد، به گونه ای که به روح و جان و جسم او آسیب نرسد. البته این حرف به معنای دور کردن زن از اجتماع نیست چون در آن صورت دیگر نباید به تسهیلات برای اشتغال بیندیشیم. اگر آن گونه که اسلام مقدر کرده است، یک مرد در محیط خانه، با زن معاشرت به معروف داشته باشد و جامعه اسلامی و قوانین حقوقی، شغل خانگی زن را نه تنها از لحاظ معنوی، بلکه از لحاظ مادی به رسمیت بشناسد، بسیاری از زنان شاغل ترجیح می دهند که کار محیط خانه را به عنوان اشتغال برگزینند.

لذا نگارنده به دولت مهرورز نهم مصرانه پیشنهاد می نماید در این خصوص کارشناسی نموده و زنان سازمان ها و موسسات دولتی را که دارای تحصیلات عالیه نمی باشند و مشغول به کارهایی هستند که جوانان پسر بیکار نیز می توانند آنها را انجام دهند و با در نظر گرفتن مبلغی به عنوان حقوق ماهانه روانه منزل نمایند تا هم کانون خانواده محکمتر و گسترده تر شود و هم بخشی از معضل بیکاری پسران و مردان که متکفل امور خانواده می باشند مرتفع گردد، مسلما این امر به نفع فرد و جامعه می باشد و قطعا این اقدام انقلابی با استقبال مردم مواجه خواهد شد.

از این نکته نیز نباید غفلت گردد که اگر در غیر این صورت، بنا باشد از یکسو با زنان حسن معاشرت نشود و آینده آنها معلوم نباشد و از سوی دیگر، ارزش معنوی و مادی شغل خانگی آنها معلوم نباشد و از سوی دیگر، ارزش معنوی و مادی شغل خانوادگی آنها محسوب نشود و همچنین به نام اسلام پیامدهای منفی اشتغال آنان در خارج از خانه تذکر داده شود، به زن و حیثیت و آینده او ظلم شده است.

● مشارکت اجتماعی و سیاسی زنان

امام خمینی(ره) بر مشارکت اجتماعی - سیاسی زنان تاکید کم نظیری داشت و این مشارکت را در طول نقش مادری و همسری می دید. برای مثال، درباره اشتغال زنان نظرشان این بوده که اشکالی ندارد، البته تاحدی که به خانواده لطمه نخورده، چرا که زن را مربی جامعه می دانست.

 

گاهی هم که به عنوان مزاح می گفتند: چرا زن باید همیشه در خانه بماند؟

می فرمود: خانه را دست کم نگیرید، تربیت بچه ها کم نیست. اگر کسی بتواند یک نفر را تربیت کند خدمت بزرگی به جامعه کرده است. ارزش شغل تربیت فرزند با هیچ میزانی سنجیده نمی شود و در جامعه اسلامی آن گونه که لازم است نظام ارزشی جایگاه تربیت نسل را مشخص نکرده است. مهمترین مزیتی که باعث می شود زنان به اشتغال روی آورند، درآمدزایی است.

اشتغال اقتصادی زنان و درآمدزایی آنها موجب می شود که سطح زندگی خانواده از وضعیت بهتری برخوردار شود. از دیگر مزایایی که می توان برای اشتغال زنان ذکر کرد، موارد ذیل است:

کاهش انتظارات و توقعات زنان شاغل، ایجاد روحیه همکاری متقابل در خانواده - البته اگر درآمدزایی روح او را تسخیر نکرده باشد، بالا رفتن اعتماد به نفس در زنان، افزایش مدیریت در امور خانواده و درک بهتر مشکلات زندگی.

درخصوص مشارکت فعال زنان در جامعه، دو دیدگاه متعارض وجود دارد. عده ای معتقدند: زنان به عنوان نیمی از جمعیت کشور، باید با مشارکت خود در توسعه کشور بکوشند. اما در مقابل عده ای می گویند: در برنامه ریزی اقتصادی، این مهم باید مورد توجه قرار گیرد که به زنان به عنوان نیروی کار الزامی نگاه نکنند و در چرخ اقتصاد ملی و جهانی، حضور زنان را یک ضرورت تلقی ننمایند.

که بخواهند به عنوان یک وظیفه در بهبود وضعیت اقتصادی، نقشی به عهده گیرند. اگر حضور زن در عرصه اقتصاد یک ضرورت و تکلیف اجتماعی تلقی گردد، قطعا این اندیشه در تمام سطوح اقتصادی اثر خواهد گذاشت و در نتیجه، به تغییر باورهای عمومی خواهد انجامید، به گونه ای که اعضای خانواده علاوه بر درخواست تمام کارهای بی مزد او، خواستار نقش اقتصادی او هم هستند و این مشکل زنان را حل نخواهد کرد.

مسیله اشتغال به شکل مزبور، حتی اگر، بحران فقر زنان را هم حل کند، از راهی غیرطبیعی خواهد بود و به جز تحمیل فشار مضاعف، ثمری برای آنان ندارد. چقدر تفاوت است بین زنی که از روی علاقه و با گزینش خود وارد عرصه اشتغال می شود، و زنی که جامعه جهانی او را موظف ساخته است در ساختار اقتصادی یک مهره اساسی باشد! بنابراین، طبق حکم عقل، اتخاذ شغل و مالکیت برای زن منعی ندارد به شرط آنکه براساس معروف باشد.

● مزایا و معایب اشتغال زنان

برخی پژوهش ها مزایا و معایب اشتغال زنان را از عده ای شاغل و غیرشاغل مورد پرسش و تحقیق قرار داده اند که نگارنده تنها به صورت فشرده و فهرست وار به پیامدهای منفی اشتغال اشاراتی خواهد داشت (البته در بند 11 همین بحث، درخصوص مزایای اشتغال زنان. نکاتی یادآوری شده است:)

کاهش آسایش و راحتی مستولی شدن خستگی در اثر فشار کار داخل و خارج از منزل. بالا بودن ساعات کار (سلامت و بهداشت روانی خانواده و در نهایت سلامت جامعه را به مخاطره می اندازد- ) از دولت نهم خواهانیم که زمان کار بانوان را با بررسی کارشناسانه مورد عنایت ویژه قرار داده تا با تغییر و تقلیل ساعات کار ایشان، آرامش به جامعه و خانواده بازگردد.

 

عدم مراقبت صحیح و اصولی از کودک. تحقیرشدن زنان در برخی مشاغل مثل فروشندگی، بازاریابی، منشی گری، امور خدماتی و نظافتی و ... مبتلا شدن به اضطراب و پریشانی. عصبانیت و پرخاشگری .تضعیف روابط احساسی و عاطفی میان زن و شوهر. بروز شکاف و اختلاف در خانواده و سرانجام طلاق. از دست دادن سلامتی و شادابی.ارزش زدایی از خانه داری. آسیب جدی کیان خانواده (اکنون معضل فروپاشیدگی خانواده، متفکران غربی را واداشته است به این امر به طور جدی بیندیشند، ولی به گونه ای که هم این واحد کوچک به صفای دیرینه اش برگردد و هم از امتیازات مدرنیته بی بهره نماند.)

● جان کلام

▪ قطعی است که اشتغال یک حق - و نه تکلیف اولیه - طبیعی و تکوینی و اجتماعی و اقتصادی مسلم برای زن است و نمی توان به بهانه پیامدهای منفی بیان شده از آن صرف نظر کرد. بنابراین، بهترین راهکار آن است که تدابیری اتخاذ شود تا ضمن تعدیل فعالیت و کار برای زنان وحمایت از شغل های مثبت و متناسب با شیونات زنانه و خانگی سعی گردد حتی الامکان پیامدهای منفی اشتغال به حداقل برسد و حتی منتفی گردد.

▪ باتوجه به تحولات وضعیت آگاهی زنان و فشارهای اقتصادی و تلقی اشتغال زنان و توزیع فرصت های شغلی بین زنان و مردان به عنوان یکی از معیارهای توسعه جامعه، امروزه اشتغال زنان در جامعه ما روند رو به رشدی داشته است و دارد. اما این اشتغال زنان باید براساس زمینه های فکری و فرهنگی باشد که زن هم بتواند در حوزه شغلی خود، به خود شکوفایی برسد و هم در داخل منزل وضعیت به گونه ای باشد که بر تربیت فرزندان، همسرداری و امو منزل خلل و ایراد وارد نشود و این امر مستلزم بسترهای متعددی مانند رشد فکری همسران، گسترش نهادهای یاری دهنده در امور خانواده مانند مهدکودک، ملاحظات شغلی نسبت به زنان و ... است.