کارآفرینی زنان از منظر تعلیم و تربیت-مجله مادر و کودک گوپی

 

● مقدمه

در هر کشوری، نرخ اشتغال و نرخ بیکاری بطور عام، از جمله شاخصها و مؤلفه های مهم توسعة اقتصادی به شمار می رود. از سوی دیگر مسیلة اشتغال بانوان به طور خاص در سالهای اخیر به دلایل مختلف حساسیت و اهمیت ویژه ای پیدا کرده است. (خورشیدی 1383) به نقل از گزارشات و اظهارنظرهای مسیولین مختلف کشوری در جراید، دلایل مذکور را فزونی گرفتن تعداد زنان تحصیلکرده نسبت به مردان، افزایش نرخ طلاق و در نتیجه افزایش تعداد زنان خود سرپرست و سرپرست خانوار، کاهش نرخ و افزایش سن ازدواج و بطور کلی افزایش تقاضای اشتغال از سوی زنان (به هر دلیل)، ذکر می نماید. در همین راستا (عنایت و موحد 1383) نیز ضمن ارایة آمارهایی مبنی بر افزایش ناگهانی تعداد دانشجویان دختر، افزایش نرخ مشارکت اجتماعی و سیاسی زنان و رشد ناگهانی جمعیت پس از انقلاب اسلامی ، خاطر نشان می سازند که موارد فوق همگی مبین دگرگونی نقش و جایگاه زنان ایرانی است و نقش های سنتی زنان در درون خانواده و در زمینه های اجتماعی دچار تحول شده است. از سوی دیگر (جعفرنژاد 1383) انگیزة اشتغال در زنان را به دو دستة کلی انگیزه های روانی و اقتصادی تقسیم می نماید. وی معتقد است که گرایش به هر یک از این دو دسته ، بستگی به طبقة اجتماعی و اقتصادی خانوادة زنان دارد. به طوری که مهمترین انگیزة اشتغال در طبقات مرفه اجتماعی انگیزة روانی است. در حالیکه همان محقق معتقد است که زنان طبقات متوسط و کم درآمد بیشتر در پی انگیزه های اقتصادی تمایل به اشتغال دارند. (رجایی 1382) نیز با تقسیم بندی مذکور موافق است ولی سهم بیشتری برای انگیزه های شخصی و روانی در اشتغال زنان قایل است. در هر صورت مرور منابع نشان می دهد که اشتغال زنان در ایران صرف نظر از نوع انگیزه ، رفته رفته از سطح یک مسیله عبور کرده و تبدیل به معضل می شود.

 

البته آمارها و اظهارنظرها نشان می دهد که اشتغال زنان در یک نگاه کلی در جهان ، وضعیت مناسبی ندارد ولی سهم کشورهای در حال توسعه از جمله ایران در این وضعیت نابسامان بسیار بیشتر است . برای رفع هر معضلی ، نخست باید آن معضل را از ابعاد گوناگون مورد بررسی قرار داد و به یک شناخت جامع از آن دست یافت. موانع اشتغال زنان ، از ابعاد مختلفی برخوردار است. ادبیات تحقیق در این رابطه بیشتر به سهم موانع بیرونی از جمله موانع فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی، اختصاص دارد و کمتر به موانع درونی اشتغال زنان پرداخته شده است. در این مقاله ، به شیوة کتابخانه ای ، موانع مختلف اشتغال زنان در ایران به اجمال بررسی شده و دو نوع از این موانع یعنی کمبود خودباوری و خلاقیت در وجود زنان، مورد مطالعة عمیق تری قرار گرفته است.

● موضوع تحقیق

در این پژوهش وضعیت و مسایل اشتغال زنان در ایران بررسی شده است. در این راستا موانع اشتغال زنان در ایران معرفی شده و در میان آن موانع ، عدم وجود خودباوری و خلاقیت در زنان مورد موشکافی قرار گرفته است. بررسی مفاهیم خلاقیت و خود باوری و چگونگی تقویت این مفاهیم در دوره های مختلف سنی و بررسی نقش خانواده و نهادهای اجتماعی از قبیل نهادهای آموزشی و رسانه های ارتباط جمعی در این میان ، از دیگر موضوعات تحقیق به شمار می رود.

● بیان مسیله و ضرورت تحقیق

این عبارت که زنان نیمی از جمعیت جهان را تشکیل می دهند ولی سهم آنان در نرخ اشتغال بسیار پایین تر از این میزان است، در سالهای اخیر در منابع داخلی و خارجی بارها و بارها تکرار شده است. بنی فاطمه( 1375) معتقد است که طرح یک مقولة اجتماعی در یک زمان خاص، بی تردید از ضرورت یا ضرورتهای خاصی سرچشمه می گیرد که پرداخت به آن ، نیازمند شناخت می باشد. دبیرکل سابق کمیسیون سازمان ملل در رابطه با سهم نابرابر زنان توضیح می دهد که زنان تنها یک سوم نیروی کار در جهان ، یک دهم درآمد در جهان و تنها یک صدم مالکیت املاک در دنیا را به خود اختصاص می دهند. (روزنامة ایران 8 شهریور 1383)

مرور منابع نشان می دهد که از دیرباز تا گذشته ای نه چندان دور، اشتغال زنان از مسایلی بوده است که تنها هواداران حقوق زنان از جنبه های گوناگون به آن می پرداخته اند.امروزه با تغییرات جمعیت شناختی ، اجتماعی و اقتصادی که در هرم جمعیتی زنان رخ داده است، اشتغال زنان و رفع موانع تحقق آن ، تبدیل به ضرورتی انکار ناپذیر شده است که روز به روز بر حساسیت آن افزوده می شود. در این رابطه تحقیقی که وزارت صنایع و معادن تحت عنوان استراتژی صنعتی ایران انجام داده است، بیانگر این مطلب می باشد که در سال 85 نیروی کار زنان در ایران با مردان مساوی خواهد شد و در سال 90، شمار زنان در عرصة نیروی کار 5/1 برابر مردان خواهد بود(غفاری 1383). در این راستا به جرات می توان ادعا کرد که تغییر نگرش نسبت به لزوم اشتغال زنان در آحاد مختلف جامعه ، کاملا محسوس می باشد. ازجمله می توان به نتایج تحقیقی که توسط مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران شعبة آذربایجان شرقی انجام شده، اشاره نمود. به گزارش خبرگزاری ایسنا، هشتاد درصد مردم ارومیه، که از رده های سنی مختلف و دارای مدارک تحصیلی مختلف و مشاغل متفاوتی بودند، اشتغال زنان را در خارج از منزل یک ضرورت می دانند. (خبرگزاری ایسنا 13 مرداد 82) نتیجة این تحقیق با توجه به سنتی بودن بافت اجتماعی محل نظرسنجی بسیار در خور توجه است.

http://www.goopi.ir/articles/view-37316.aspx  

از سوی دیگر یکی از مسایلی که لزوم پرداختن به اشتغال زنان را مطرح می سازد، فزونی گرفتن تعداد دانشجویان دختر به نسبت دانشجویان پسر می باشد. خبرگزاری ایسنا در این رابطه اعلام کرده است که در سال 1383 ، بالغ بر 62% از قبول شدگان کنکور را دختران تشکیل می دادند در حالی که نرخ اشتغال زنان در کشور حدود 11% می باشد. در همان منبع آسیب های عدم اشتغال زنان فارغ التحصیل به دو بعد خانوادگی و فردی تقسیم شده و ابعاد هریک مورد بررسی قرار گرفته است( پیام شاد 1383). در جای دیگری زیاری (1383) بر اساس نتایج پژوهش خود اعلام کرده است که با توجه به ساخت جمعیتی و امکانات و فرصتهای برآورد شده، در خوشبینانه ترین حالت یعنی در صورت کاهش موانع از طریق راهبردهای اجرایی، در سال 1400 نسبت اشتغال زنان به مردان مساوی 7 به 20 درصد خواهد بود. به هرحال واقعیت هایی از این دست، لزوم توجه هرچه بیشتر به مسیلة اشتغال زنان و ایجاد بستر مناسب جهت ورود آنان به عرصة کار سالم و مولد را محرز می سازد.

البته در رابطه با اشتغال زنان، دولت جمهوری اسلامی ایران دست به تلاشهایی زده است. از جمله می توان به راه اندازی دفتر اشتغال زنان در وزارت کشور در سال 1373 اشاره کرد که فعالیتهای آن در سایت اینترنتی وزارت کار و امور اجتماعی به شرح ذیل اعلام شده است:

▪ بررسی و تنظیم بازار کار زنان

▪ ترویج، توسعه و هدایت شغلی زنان

▪ بررسی امکان خود اشتغالی زنان

در سراسر کشور ، دفاتر امور بانوان استانداری ها نیز دست به کوششهایی جهت بهبود نرخ اشتغال زنان زده اند ولی واقعیتهایی که به شکل آمار و ارقام مختلف در مورد اشتغال زنان در ایران اعلام می شوند ، نشان از عدم موفقیت این تلاش ها دارند. خبرگزاری ایرنا در گزارش مراسم بزرگداشت روز جهانی زن (1383) از قول صاحب نظران متعدد از جمله کدیور ، دولت آبادی و مقدم وضعیت اشتغال زنان در ایران را حتی در مقایسه با کشورهایی مانند عربستان ، بحرین و غیره بسیار نامناسب توصیف کرده است. در همین رابطه خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا 1383) خبر از کاهش نرخ اشتغال زنان نسبت به مردان دارد. در خبر مربوطه آمده است که مقایسة آمار سالهای 1375 تا 1382 نشان می دهد که اشتغال مردان در بخش صنعت 3 درصد افزایش و اشتغال زنان در همین بخش، 19 درصد کاهش داشته است. اشتغال مردان در بخش خدمات 5 درصد افزایش و زنان بیش از 12 درصد کاهش داشته است. در همین مدت ترکیب جنسیتی جمعیت فعال مردان حدود 2 درصد کاهش و زنان 12 درصد افزایش داشته است. به علاوه ترکیب جنسیتی دانشجویان دوره های آموزش عالی دولتی پسران 12 درصد و دختران 140 درصد رشد داشته است. این ارقام برای دانشگاه آزاد 39 درصد پسران و 96 درصد دختران گزارش شده است. در این میان حتی کسانی که سعی می کنند با خوشبینانه ترین موضع ، وضعیت را رو به بهبود اعلام کنند ، نهایتا آمارهای نا امید کننده ای ارایه می دهند از جمله، (غفاری 1378) در مصاحبه با زهرا شجاعی رییس مرکز مشارکت زنان نقل قول کرده است که بر اساس آمار در سال های اخیر، کشورمان در زمینة اشتغال بانوان در مقایسه با کل دوران قبل و بعد از انقلاب رشد قابل توجهی داشته و به 8/14% رسیده است و آمار غیررسمی نشانگر افزایش قابل توجه درصد بانوان شاغل در بخش دولتی است که از 33% به 37% در طی همین سالهای اخیر رسیده است. در ابتدای دولت آقای خاتمی اشتغال زنان 1/9% بود. در حال حاضر به 8/14% رسیده که بی سابقه است. البته با میانگین جهانی که 55% است هنوز بسیار تفاوت دارد. لازم به ذکر است که رقم 8/14% اشتغال زنان که در این مصاحبه اعلام شده است ، در هیچ منبع دیگری مشاهده نشد و کلیة اطلاعات موجود حاکی از 11 تا 12 درصد نرخ اشتغال زنان در کشور می باشد.

خبرگزاری ایسنا در خبر دیگری از قول خاتم (1383) نرخ اشتغال زنان در کشورهای اروپایی را بیش از 4 برابر زنان ایرانی اعلام کرده است. وی پایین ترین میزان اشتغال زنان در جهان را متعلق به کشور ایران می داند. شاهد دیگر بر این مطلب، توسط قاسمی (1380) ارایه شده است. وی در جدولی طبقه بندی 50 کشور در حال توسعه را با توجه به شاخصهای مربوط به زنان اعلام کرده است. در جدول مذکور کشور ایران از نظر شاخص اشتغال زنان، در رتبة 46 و تنها قبل از کشورهای الجزایر، اردن، امارات و پاکستان قرار دارد. درحالیکه 45 کشور در حال توسعه نظیر گواتمالا، غناء ، مالدیو، بورکینافاسو و غیره در رتبه هایی به مراتب بهتر از ایران قرار دارند. در جای دیگر اعرابی (به نقل از خورشیدی 1384) زنان را تشکیل دهندة فقیرترین اقشار جامعه می خواند و (شادی طلب و گرایی نژاد (1383) ضمن تایید این مطلب، به طور خاص زنان سرپرست خانوار را دچار فقر مطلق و فقیرترین افراد کشور اعلام می نماید.

 

چالش دیگری که پیش روی اشتغال زنان در ایران وجود دارد، سیاست خصوصی سازی و کاهش بدنة دولت است. در گذشته ای نه چندان دور، تقریبا تمامی فارغ التحصیلان دانشگاهها اعم از زن و مرد ، به فاصلة کوتاهی پس از اخذ مدرک تحصیلی خود و یا حتی در حین تحصیل ، به راحتی می توانستند یک شغل دولتی اختیار کنند و آیندة شغلی خود را تضمین نمایند. امروزه با وجود اینکه گرایش به شغل دولتی در میان دانشجویان هنوز بسیار زیاد است( کتولی و رحمانی 1383)،واقعیت این است که تنها درصد ناچیزی از آنان جذب مشاغل دولتی می شوند. در این رابطه علمی (1383) می نویسد در کشورهای در حال توسعه، به دلیل ناکارایی شرکتهای دولتی و اثر آن بر اقتصاد ملی، خصوصی سازی راهی برای رفع بحران ها و عدم توازن های اقتصادی در سطح کلان در نظر گرفته شده است. وی اضافه می کند که در ایران نیز همزمان با تدوین اولین برنامة توسعه ، این رویکرد توسط دولت پذیرفته شد و در نتیجه تبصرة 32 قانون برنامة مذکور به توسعه و واگذاری شرکت های دولتی به بخش خصوصی اختصاص یافت . محقق با ارایة ارقام و آمارهایی از منابع اطلاعاتی رسمی کشور نظیر سازمان مدیریت و برنامه ریزی ، نتیجه می گیرد که این سیاست ، به علاوة افزایش چشمگیر نرخ ورود دختران به مراکز آموزش عالی، در آینده ای بسیار نزدیک بحران بیکاری زنان جوان فارغ التحصیل را به دنبال خواهد داشت.

با توجه به مطالب فوق به نظر می رسد که زنان ، ناگزیر از اشتغال در بخش خصوصی هستند، به عبارت دیگر یا باید به استخدام کارفرمایان بخش خصوصی درآیند که بدلایل مختلف؛ از جمله موانع خانوادگی و اجتماعی، راهکار مناسبی به نظر نمی آید و یا خود در این عرصه به کارآفرینی بپردازند. مفهوم کارآفرینی ، مفهومی نسبتا جدید است که شاید زاییدة مشکلات اشتغال باشد. البته صمد آقایی (1382) معتقد است که کارآفرینی از ابتدای خلقت بشر و همراه با او در تمام شیون مختلف زندگی انسانی حضور داشته و مبنای تمامی تحولات و پیشرفتهای بشری بوده است ولی واژة کارآفرینی واژة نویی است که هنوز تعریف دقیقی از آن ارایه نشده است . در این رابطه صابر (1382) به نقل از احمد زاده، می نویسد کارآفرینی عبارتست از فرایند ایجاد ارزش از راه تشکیل مجموعة منحصر به فردی از منابع به منظور بهره گیری از فرصت ها. تعاریف دیگری هم از کارآفرینی ارایه شده است که کم و بیش همانند تعریف فوق می باشند و این تعریف ماحصل کلیة آنها می باشد: کارآفرینی فرایند خلق ابتکارها و نوآوریها و ایجاد کسب و کار های جدید در شرایط خطر خیز از طریق کشف فرصت ها و بهره گیری از منابع می باشد. (همان منبع)

در هر صورت ترویج فرهنگ کارآفرینی و سوق دادن جوانان به سوی آن ، از جمله سیاستهای مهمی است که کشورهای مختلف جهان ، اعم از توسعه یافته و در حال توسعه ، جهت تخفیف و یا رفع معضل بیکاری به طور عام و بیکاری زنان به طور خاص در پیش گرفته اند. در کشور ایران نیز این رویکرد مدتی است اتخاذ شده و از جمله اقدامات انجام شده در این رابطه، تاسیس مراکز کارآفرینی در تعدادی از دانشگاههای سراسر کشور است. اما باز هم آمارها حاکی از آن است که در عمل تفاوت چندانی در زمینة بهبود شاخصهای اشتغال و مشارکت اجتماعی و اقتصادی زنان حاصل نشده است. براستی دلیل این امر چیست؟

خورشیدی (1384) مبانی نظری و آثار و گفته های صاحب نظران در مورد اشتغال زنان در ایران را به طور مفصل بررسی کرده است و از مرور آنها چنین نتیجه گیری می نماید که لااقل در متون نوشتاری تاریخی و فرهنگی چه از لحاظ عقیدتی، چه از لحاظ قانونی و چه از لحاظ تاریخی ، مانعی بر سر راه اشتغال زنان وجود ندارد و اکثریت به اتفاق صاحبان آراء و نگرش های مختلف نیز ، نظر مساعدی نسبت به اشتغال زنان دارند. ولی واقعیت های موجود چیز دیگری نشان می دهد. سوالی که در اینجا مطرح می شود این است که پس چرا وضعیت اشتغال زنان در ایران تا این حد اسفبار است و در آخرین رتبه های جدول کشورهای در حال توسعه قرار دارد؟ برای پاسخ دادن به این سوال موانع اشتغال بانوان در ادبیات تحقیق جستجو می شود.

موانع شغلی و اشتغال زنان را می توان به دو دستة اصلی تقسیم نمود. یکی موانع اشتغال یعنی به کار گمارده شدن زنان چه در بخش دولتی و چه در بخش خصوصی است که می تواند شامل کارآفرینی هم باشد و دیگری موانعی است که بر سر راه زنان شاغل قرار دارد. منظور از مفهوم دوم، موانعی که باعث می شود آنان نتوانند به خوبی نقش شغلی خود را ایفا کنند و یا نتوانند به ترفیع شغلی که شایستة خود است دست یابند. در اینجا این موانع مورد بررسی قرار می گیرند.

 

● موانع اشتغال زنان

البرزی و سامانی (1381) از نتایج تحقیق خود تحت عنوان بررسی وضعیت زنان بیکار جویای کار در استان فارس موانع ذیل را برای اشتغال زنان بر شمارده اند: کمبود تولید، محدودیت نگرشی برای زنان، مواردی مانند نبود اماکن مناسب ، تربیت فرزندان ، اولویت دادن به مردان و وجود افراد بیکار .

قاسمی اصفهانی ( 1381) نیز سه دسته از موانع را برای اشتغال زنان در ایران قایل می باشد: مشکلات ناشی از حاکمیت تفکر مرد سالار، موانعی که زنان خود برای خویش ایجاد کرده و می کنند و نابرابری تحصیلی در سطوح بالاتر.

مختاریان (1381) اقتصاد تک محصولی، شیوة تولید مسلط در کشور، تمرکزگرایی و اقتصاد دولتی ،خسارات عظیم دوران جنگ و کاهش تولیدات ملی، تنظیم بودجه با نگرش سرمایه داری دولتی، توسعة تکنوکراسی و اشتغال در دستگاههای دولتی، فقدان برنامه ریزی منسجم و مدون برای اشتغال زنان، مشکل فرهنگی، مخالفت مردان با اشتغال زنان و عدم همکاری آنان با زنان شاغل، دستمزد پایین زنان نسبت به مردان، عدم استفاده از تخصص زنان، عدم تمایل کارفرمایان به پوشش بیمه ای زنان، رقابت های کاذب در برخی محیط های کاری ، هزینة زیاد مهدکودک و فقدان تشکل های دولتی و خصوصی مناسب برای خود اشتغالی زنان را موانع عمدة اشتغال آنان می داند.

(مهابادی 1381) مسایل ذیل را عمده ترین موانع اشتغال و مدیریت زنان در ایران دانسته است: حضور فرهنگ مسلط مدیریت مردان، روند تاریخی تبعیض جنسیتی، نادیده گرفتن توانایی های زنان در امور مدیریتی ، و عدم همکاری بانکها و موسسات اعتباری با زنان .

امینی (1383) مهمترین دلایل پایین بودن سهم اشتغال زنان در بازار کار را به شرح ذیل بر می شمارد: نگرش جامعه نسبت به اشتغال زنان در برخی از فعالیت ها ، توجیه اقتصادی نداشتن سرمایه گذاری برای نیروی کار زنان به دلیل احتمال ازدواج ، زایمان و ترک کار از سوی آنان، قوانین و مقررات حمایتی از زنان که برای کارفرمایان مشکل ایجاد می کند، پایین تر بودن بهره وری نیروی کار زنان به دلیل داشتن مسیولیتهای خانوادگی، برخوردار نبودن زنان از مهارت های فنی و حرفه ای، نامناسب بودن محیط کار در برخی از فعالیت ها به لحاظ مسایل اخلاقی و سرانجام لزوم داشتن توانایی جسمانی بیشتر در برخی از فعالیت ها.

روزنامة همشهری مورخ 17 بهمن 1378 ، در مصاحبه ای با زنان سیاستمدار ایرانی علل عدم پیشرفت هم جنسان خود را در صحنه های مختلف شغلی، اجتماعی و سیاسی جویا شده است.از ماحصل گفتگوی مذکور با کدیور، نوری، کروبی و هاشمی می توان عوامل ذیل را استخراج نمود: عدم اعتماد به نفس و خودباوری در زنان که پیامد عدم تربیت صحیح خانوادگی است، اعمال محدودیت هایی به نام دین اسلام در جامعه که باعث کمرنگ شدن حضور زنان می شود، فرهنگ مردسالاری، عدم وجود تخصص کافی در زنان و عدم وجود فرصتهای مدیریتی برای آنان.

اصطلاح سقف شیشه ای به کرات به عنوان یک مانع نامریی در برابر اشتغال زنان یا ترفیع زنان شاغل در ادبیات تحقیق به کار رفته است. ( گیوریان به نقل از خورشیدی 1384) در تعریف این اصطلاح می گوید سقف شیشه ای که بسیاری از زنان را از بالارفتن به سوی پستهای مدیریت و رهبری باز می دارد، نگرشها و تعصب های منفی است که مانع از آن می شود که زنان ورای یک سطح خاص در سلسله مراتب سازمانی به پیش روند. وی اضافه می نماید که یک سوم زنان در شغلهای منشی گری، و بقیه در حوزه های بهداشتی، آموزشی و تولیدات مواد غذایی کار می کنند که تقریبا هیچ کدام در همین مشاغل نیز پست کلیدی ندارند. برای مثال در مدارس دخترانه، زنان تدریس می کنند ولی سازماندهی و طرح ریزی و هدایت و کنترل امور مدرسه از خارج، با مردان است. محقق یک مانع عمده برای زنانی که مایلند به پستهای مدیریتی برسند را وجود محدودیتهایی می داند که از سوی جامعه ، خانواده و خود زنان بر آنان تحمیل می شود.

 

از مجموع مطالب فوق می توان دریافت که اکثر صاحب نظران به جز تعداد قلیلی از آنان ، موانع اشتغال و ترفیع شغلی زنان را در عوامل بیرونی جستجو می نمایند. عده ای از آنان که نقش عوامل درونی را مطرح کرده اند نیز ، به موانعی اشاره نموده اند که خارج از کنترل شخص می باشد. مواردی از قبیل ضعف قوای جسمانی، زایمان و غیره از این دست به شمار می روند. تنها عدة بسیار قلیلی روی نقش عوامل درونی که در حیطة کنترل زنان است به عنوان مانعی بر سر راه اشتغال و ترفیع شغلی آنان دست گذاشته اند. به راستی خود زنان و توانایی ها و باورهای درونی آنان هیچ مانعی بر سر راه مشارکت اجتماعی و اقتصادی آنان محسوب نمی شوند؟ (ارکیان و معتمدی 1381) می نویسند: اگر زنان باور شوند، می توانند در فعالیت های اقتصادی ، اجتماعی گام های بلندی برداشته و جامعة خویش را به توسعه و پیشرفت سوق دهند سوال این است که آیا تا وقتی که زنان خود را باور نکنند، می توان از بقیه انتظار داشت آنان را باور کنند؟ البرزی و سامانی (1381) می گویند زنان جویای کار بیشتر تمایل به تصدی مشاغل دولتی دارند. این مسیله می تواند به نوعی نشان از عدم اعتماد بنفس در زنان باشد . چرا که اشتغال در بخش خصوصی و یا کارآفرینی به طور خاص مستلزم درجاتی از ریسک پذیری و مواردی از این دست است که حداقلی از اعتمادبنفس و خلاقیت و سایر خصوصیات روانشناختی و شخصیتی مرتبط را می طلبد. ولی تصدی مشاغل دولتی کمتر با این خصوصیات درگیر است. در تایید این مطلب(خبرگزاری ایسنا مرکز گلستان 1383) از نتایج طرح بررسی وضعیت و زمینه های شغلی زنان استان گلستان اعلام می کند که زنان شهری و روستایی مناسب ترین شیوه فعالیت شغلی را حقوق بگیری می دانند. گل محمدی (1381) نیز می گوید زنان از لحاظ خصوصیات روانی، وابستگی شدیدی دارند که در نتیجة عوامل اجتماعی و فرهنگی در آنان بوجود آمده است و سرانجام آذربایجانی (1383) می گوید شکل گیری هویت در دختران بسوی صمیمیت و در پسران در جهت استقلال و رقابت و فردیت است . از جهت شخصیتی زنان از مردان حسودترو کنجکاوترند و اعتماد بنفس کمتری دارند. اینها همه می توانند نشانه هایی از عدم وجود خودباوری در زنان باشند. در مصاحبه ها و سخنرانیهای صاحب نظران و مسیولین مختلف مملکتی خوانده می شود که آنها از مجموع تجارب خود و به عنوان یافته های تحقیقاتی که در زیرمجموعة آنها انجام شده است، به کرات به عدم خودباوری زنان و نیاز آنان به افزایش خودباوری، اشاره کرده اند. ازجمله می توان به اظهارات (خاتمی 1382) ، (شجاعی 1382) ،(دولت آبادی 1382) ، ( باقری 2005) ، (محتشمی 1383)، (رضایی 1383) ، (عابدی 1383) ، (موسوی و سعادت 1382)، ( قاسمی اصفهانی 1381) ، (زهروی 1381)، (دستغیب1383) و (بهنود 1382) اشاره نمود.

همانگونه که در سطور بالاتر اشاره شد، علاوه بر تمامی مشکلات و موانعی که بر سر راه اشتغال زنان در ایران وجود دارد، سیاست کاهش تصدی گری دولت که منجر به محدودیت استخدام در مشاغل دولتی شده است، موجبات پیدایش رویکرد ترویج کارآفرینی در میان کلیة کارجویان اعم از زن و مرد شده است. اقدامات قابل توجهی نیز در این رابطه از سوی نهادهای دولتی و غیردولتی بویژه در دانشگاهها و مراکز آموزش عالی صورت گرفته است. ولی در عمل به نظر نمی رسد که هیچ یک از این اقدامات به نتایج مطلوب حتی نزدیک شده باشند. در ادبیات تحقیق در خصوص کارآفرینی و ویژگیهای شخصیتی که برای یک کارآفرین برشمارده شده است، خلاقیت از یکسو و خودباوری یا اعتمادبنفس از سوی دیگر به کرات از سوی صاحب نظران مختلف بعنوان دو تا از اصلی ترین پیش نیازهای کارآفرینی اعلام گردیده است. از آن جمله می توان به ( صابر 1382) ، (صمدآقایی 1378) (سایت اینترنتی مرکز کارآفرینی دانشگاه صنعتی امیرکبیر) و (کریمی 1383) اشاره نمود. در اینجا این دو مفهوم به عنوان پیش نیازهای مهم کارآفرینی بررسی می شوند و چگونگی پرورش آنها در افراد مورد کنکاش قرار می گیرد.

● خلاقیت

خلاقیت از جمله مفاهیم پیچیده و انتزاعی انسانی است که ماهیت و تعریف آن مورد توافق صاحب نظران نمی باشد. به بیان دیگر تعریفی روشن، شفاف و مورد پذیرش همگان از این مفهوم وجود ندارد. (حسینی 1376، میلو 1996، کیتینگ 1980 به نقل از میلو 1996)

میلو (1996) می گوید بسیاری از دانشمندان خلاقیت را به عنوان تخیل، رویا، اصالت ، تفکر واگرا ، ابتکار ، شهود، نبوغ ، نوآوری ، کنجکاوی ، اکتشاف و توانایی حل مسیله تعریف می کنند، ولی خود وی معتقد است که خلاقیت هیچکدام از اینها نیست و می تواند ترکیبی از همة آنها باشد.

 

حقیقت (1377) به نقل از دانشمندانی نظیر برونویسکی ، بیرو ، مورگان و همکاران ، میان خلاقیت با مفاهیمی مانند اختراع، اکتشاف و حل مسیله تمایز قایل شده است. ساختمانیان (1374) تعریف واژه نامه ای خلاقیت را عبارت از به وجود آوردن، یا توانایی آفرینش چیزی تازه و بدیع یا قدرت آفرینندگی که منوط به هوش و توانایی تخیل باشد ، ذکر کرده است.

مسدد (مترجم 1369) در مورد تعاریف نظری خلاقیت نوشته است که این تعاریف محورهای متفاوتی دارند ، بعضی از آنها بر اساس ویژگی های شخصیتی، بعضی بر اساس فرایندهای خلاقیت ، بعضی بر حسب محصول خلاقیت و نهایتا پاره ای با توجه به تاثیرات محیطی، فرهنگی و اجتماعی به تعریف خلاقیت پرداخته اند.

فردوسی (1384) خلاقیت را توانایی تجسم، پیش بینی پدیده ها و بوجود آوردن یک محصول یا ایدة نو می داند. وی در خصوص اهمیت خلاقیت و رشد آن می گوید، امروزه در کشورهای پیشرفته آنقدر که به خلاقیت اهمیت می دهند بر هوش شناختی تاکید ندارند. چرا که معتقدند موفقیت بیشتر در گرو خلاقیت است تا هوش. وی اضافه می کند که تحقیقات نشان داده است هوش و خلاقیت با یکدیگر ارتباطی ندارند ولی موفقیت با خلاقیت رابطه زیادی دارد.

فرانکن (2005) خلاقیت را رویکرد خلق یا تشخیص ایده ها، جایگزین ها و احتمالاتی می داند که در حل مسیله یا در ارتباطات انسانی و سرگرم کردن خود و دیگران مفید است. وی اضافه می کند که برای خلاق بودن، افراد باید قادر باشند که مسایل را از دیدی تازه بنگرند و احتمالات و جایگزینهای بدیع خلق نمایند.

هیلارد (2001) تعریف خاصی از خلاقیت ارایه نمی کند و می گوید هرکس تعریفی از خلاقیت ارایه می دهد مثلا بعضی خلاقیت را مترادف الهام گرفتن می دانند. بعضی دیگر خلاقیت را الگوی اندیشیدن به شیوه ای متفاوت تعریف می کنند و به نظر هیلارد (2001) خلاقیت هر چه باشد ، خیلی مهم و لازم است چون باعث تمامی پیشرفتهای بشری بوده است.

به طور کلی مرور تعاریف متعدد ارایه شده از سوی اندیشمندان نشان می دهد که نکتة مشترک در میان همة آنها ، عنصر بدعت و نوآوری است. یعنی در تمامی تعاریف نو بودن و تازگی اثر، ملاک خلاق بودن آن می باشد. البته در بسیاری از تعاریف علاوه بر تازگی ، ارزش یا تناسب نیز ملاک دیگری برای خلاقیت برشمارده شده است. (حقیقت 1382)